Heldhaftige vrouwen in WOII: protest & verzet

De rol van vrouwen in het verzet is decennialang door historici onderbelicht. Tijdens de oorlog wisten vrouwen traditionele ideeën over genderrollen tegen de bezetter te gebruiken. Veel vrouwen namen actief deel aan het verzet, onder andere door het beschermen van onderduikers, het verspreiden van pamfletten en wapens en het plegen van aanslagen op agenten en officieren.

De traditionele huisvrouw

Voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog kende Nederland een sterk verzuilde samenleving. De Nederlandse vrouw was een zeer traditionele rol toebedeeld; het huishouden was haar taak. Slechts 2% van de gehuwde vrouwen werkte vóór de Tweede Wereldoorlog buitenshuis.

Traditioneel Oud-Germaans idee

De nazi’s hadden een traditioneel Oud-Germaans idee over de rol van vrouwen in de samenleving. Vrouwen moesten zich richten op het huishouden en het krijgen van kinderen; vooral Arische vrouwen moesten zo veel mogelijk kinderen krijgen, om zo dit ‘goede ras’ uit te breiden. De Duitse wetgeving werd aan dit gedachtegoed aangepast. Zo werd het vrouwen moeilijker gemaakt om een baan te krijgen en scherpte de regering de abortusregelingen aan; het plegen van abortus werd vrouwen zeer moeilijk gemaakt.

Vrouwen in het verzet

Binnen en buiten Nederland vond er een aantal invloedrijke verzetsacties plaats onder leiding van vrouwelijke verzetsstrijders. Vrouwen konden de traditionele ideeën over de rolverdeling tussen man en vrouw goed gebruiken; zij verspreidden pamfletten en wapens in kinderwagens, zonder dat Duitse officieren argwaan kregen. Vrouwen in het verzet speelden daarnaast een grote rol in de hulp aan onderduikers en pleegden tevens aanslagen op Duitse bezetters.

Verzet in Duitsland- vrouwenopstand in Berlijn 1943

Vóór 1943 genoten Joodse mannen die getrouwd waren met Arische vrouwen bescherming; de nazi’s lieten hen met rust. In 1943 kwam hier een einde aan, toen een nieuwe wet bepaalde dat ook zij uit Berlijn gedeporteerd moesten worden. Meer dan tweeduizend Joden werden opgepakt en tijdelijk gehuisvest in de Rosenstrasse in Berlijn.

Van klein protest tot massale demonstratie

De echtgenotes van deze gevangenen lieten de arrestatie van hun mannen niet zomaar op zich zitten. Wat begon als een klein en stil protest, groeide uit tot een massale demonstratie, waaraan 6000 vrouwen deelnamen.  Omdat de demonstranten deel uitmaakten van het  ‘Arische ras’, durfden de nazi’s hen niet te beschieten; zij waren bang voor verdere escalatie. Het protest van de echtgenotes wist deportatie van hun Joodse echtgenoten te voorkomen; de mannen werden in Berlijn te werk gesteld. Dankzij de vrouwenopstand in de Rosenstrasse overleefden de meeste van deze opgepakte Joden de Tweede Wereldoorlog.

De grootste verzetsorganisatie van Nederland – Tante Riek

Heleen Kuipers-Rietberg – Tante Riek – was één van de meest bekende Nederlandse verzetsstrijdsters uit de Tweede Wereldoorlog. Zij had de leiding over de grootste verzetsorganisatie van Nederland: de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO). Ze werd sterk gedreven door haar christelijke geloof. Tante Riek woonde in Winterswijk, waar de NSB tijdens de oorlog meer steun kreeg dan in de rest van Nederland. Samen met haar man nam ze actief deel aan het verzet; ze wist vele vluchtelingen een onderduikadres te geven. In 1944 werden Heleen en haar man opgepakt. Haar man wist, door zijn bijdrage aan het verzet te ontkennen, aan deportatie te ontkomen en werd vrijgelaten. Heleen was een ander lot toebedeeld. De bezetter liet haar naar het Duitse kamp Ravensbrück deporteren, waar zij na enkele maanden gevangenschap aan tyfus overleed.

Aan de top van het Gronings verzet – Siet Tammens

Siet Tammens was vanaf 1943 onderdeel van de Top, het Gronings verzet. Ze zette zich actief in voor het georganiseerde verzet; niet alleen door het verspreiden van pamfletten en het helpen van onderduikers, maar ook door de aanpak van verraders en zelfs betrokkenheid bij liquidaties. Siet Tammens was onder andere betrokken bij een grote overval op een bonnenkantoor in Langweer, waar vele voedselbonnen buit werden gemaakt. Tammens werd door de bezetter gearresteerd en kreeg de doodstraf opgelegd. De executie vond echter nooit plaats, waardoor Siet de oorlog overleefde. Na afloop van de oorlog raakte zij zeer teleurgesteld in de Nederlandse samenleving, de saamhorigheid tijdens het verzet viel namelijk bijna direct terug in een verzuilde maatschappij. Dit is de reden dat zij na de Tweede Wereldoorlog jarenlang op Curaçao woonde.

Haarlemse heldinnen - Hannie Schaft en Truus en Freddie Oversteegen

De Haarlemse Truus en Freddie Oversteegen waren nog tienermeisjes toen zij betrokken raakten bij het Nederlandse verzet. Hun werkzaamheden begonnen redelijk onschuldig; ze hielden zich voornamelijk bezig met het verspreiden van kranten en pamfletten. Na verloop van tijd raakten de zussen bevriend met hun stadsgenoot Hannie Schaft; de drie kregen samen schietles. Hannie en Truus wisten samen de NSB-agent Willem Zirkzee te executeren. Toen Hannie werd opgepakt door de bezetter, deden Truus en Freddie pogingen om haar te bevrijden. De zussen wisten de executie van hun vriendin echter niet te voorkomen.

Erkenning in Nederland

Ook Truus en Freddie hadden kritiek op de Nederlandse samenleving na afloop van de oorlog; erkenning voor hun daden in het verzet bleef jarenlang uit. Later kregen de zussen deze erkenning wel. In 2014 ontvingen Freddie en Truus van minister-president Mark Rutte het Mobilisatie-Oorlogskruis, bedoeld voor mensen die tijdens de oorlog belangrijke werkzaamheden verrichten in het belang van het Nederlandse Koninkrijk.

Meer lezen? In ons dossier over de Tweede Wereldoorlog delen we wat van de meest tragische en spraakmakende verhalen tijdens en rondom de Tweede Wereldoorlog.

Leestip:

Under Fire: Women and World War II – Yearbook of Women’s History/Jaarboek voor Vrouwengeschiedenis 34 (2014)
Redactie: Eveline Buchheim en Ralf Futselaar
Uitgever: Verloren
ISBN: 9789087044756
Winkelprijs: €23,–

Bestel Under Fire: Women and World War II 

Afbeelding:

• Annetje Johanna (Hannie) Schaft (Haarlem, 16 september 1920 – Bloemendaal, 17 april 1945) was een Nederlandse communiste en verzetsstrijdster, die door de Duitsers geëxecuteerd werd. Hannie Schaft in de Kleverlaan abij haar ouderlijk huis in de Van Dortstraat[1]. Datum en fotograaf onbekend. Eind jaren 1930 of begin jaren 1940. Volgens Auteurswet art. 38.1 valt deze foto in het Publiek Domein, via Wikimedia Commons