Brabants’ trots: de Sint-Janskathedraal

De Noord-Brabantse hoofdstad Den Bosch heeft een van de oudste en meest complete middeleeuwse centra van Nederland. De trots van dit centrum is natuurlijk de Kathedrale Basiliek van Sint Jan Evangelist, beter bekend als de Sint-Janskathedraal. Deze kathedraal, gebouwd tussen 1220 en 1530, wordt beschouwd als het hoogtepunt van de Brabantse gotiek. De muren van de Sint Jan hebben heel wat religieuze stormen doorstaan en getuigen van een veelbewogen geschiedenis.

Ontstaan van Den Bosch

Aan het einde van de 12e eeuw ontstond Den Bosch dankzij Hertog Hendrik van Brabant. Met deze nieuwe vestingstad wilde de hertog zijn invloed over het rivierengebied versterken.  Al snel kreeg de jonge nederzetting in 1184 stadsrechten verleend van graaf Godfried III van Leuven. De gelovige inwoners van Den Bosch gingen in het begin naar de nabijgelegen Sint-Salvatorkerk in Orthen. Maar onder het groeiende aantal inwoners ontstond al snel de behoefte voor een eigen kerk. De hertog stelde daarom een stuk beschikbaar aan de Bosschenaren waarop zij hun kerk konden gaan bouwen. De Bosschenaren lieten er geen gras over groeien en begonnen in 1220 met de bouw van een eenvoudige bakstenen kerk in romaanse stijl. De kerk werd toegewijd aan Sint-Jan de Evangelist en hiermee begon de lange geschiedenis van de Sint Jan.

De romaanse Sint Jan werd te klein voor Den Bosch

Door de snelle groei van de stad werden rond 1318 de stadsmuren verlengd, hierdoor kwam de Sint Jan ook in het nieuwe stadscentrum te liggen. De Bossche Sint Jan kreeg steeds meer bezoekers en werd steeds onafhankelijker, maar nog steeds bleef de Sint-Salvatorkerk uit Orthen de moederkerk. Dit veranderde op 20 januari 1366 toen de bisschop van Luik, Jan van Arkel,  de romaanse Sint Jan verhief tot collegiale kerk. Dit betekende dat de kerk verbonden werd aan een college van kanunniken. De 30 kanunniken kregen als voornaamste taak om het dagelijkse koorgebed te zingen tijdens de erediensten in de kerk. Ondertussen was Den Bosch uitgegroeid tot een van de grootste steden van de Noordelijke Nederlanden. Al met al was de tijd rijp geworden voor een kerk met een groter aanzien dan de kleine romaanse kerk. Zodoende werd er in 1380 begonnen werd met de bouw van de Sint Jan in gotische stijl.

Bouw van de gotische Sint Jan

Met de vele spitsbogen, hoge ramen, kruisbogen en luchtbogen die de kathedraal telt is de Sint Jan een lichtend voorbeeld van de Brabantse gotiek. Bij het maken van het ontwerp werd rekening gehouden met de romaanse kerk, deze werd voorlopig gehandhaafd en ging deel uitmaken van de nieuwe kerk. Willem van Kessel maakte het ontwerp van nieuwe Sint Jan. Hiervoor liet hij zich inspireren door 13e eeuwse Frans gotische voorbeelden zoals de Kathedraal van Amiens. De bouw van de Sint Jan, die meer dan een eeuw zou duren, vond ongeveer tegelijkertijd plaats met de bouw van de Sint-Romboutskathedraal in Mechelen en de Onze-Lieve-Vrouwe Kathedraal in Antwerpen. Deze drie kathedralen werden de belangrijkste symbolen van de Brabantse gotiek. Als de bouwmeester Willem van Kessel in 1425 sterft zijn het hoogkoor, de kooromgang en de straalkapellen voltooid. Al deze tijd is de romaanse kerk in gebruik gebleven.

Financiering van de kerk

Voor de bouw van de nieuwe kathedraal werden grootse plannen gemaakt die ook veel geld gingen kosten. De bouw van de kerk werd op katholieke wijze gefinancierd met aflaten en schenkingen van rijke burgers. Met aflaten konden burgers hun zonden afkopen en voorkomen dat ze na hun dood minder lang of niet in het vagevuur zouden branden.  Een andere bron van inkomsten van de nieuw te bouwen kathedraal was het beeld van de Zoete Moeder. Het verhaal gaat dat een bouwvakker van de kathedraal het houten Mariabeeld in 1380 vond op een koude dag. Hij wilde het beeld in stukken hakken en op de brandstapel gooien, maar bedacht zich op het laatste moment. Het Mariabeeld werd in de kerk geplaatst en vanaf dat moment vond er een reeks aan wonderen plaats rondom het beeld. Dit leidde tot veel bezoekers en giften voor de Zoete Moeder en de bouw van de kerk.

Rampspoed voor de Sint Jan

Ook de Sint Jan werd slachtoffer van de religieuze tegenstellingen die woedden in de Lage Landen in de 16e eeuw. Op 22 augustus 1566 werd de kathedraal onder leiding van de Calvinistische predikant Cornelis van Walraven geplunderd. Deze grootscheepse vernieling van altaren, beelden, meubels, boeken en misgewaden hield drie dagen aan. In 1584 werd de Sint Jan opnieuw getroffen door het noodlot toen de bliksem insloeg en de middentoren afbrandde. De middentoren stortte in en richtte een enorme ravage aan.  Het duurde nog tientallen jaren voordat de kerk weer hersteld was.

Hervormde kerkdiensten in de Sint Jan

De religieuze tegenstellingen die in 1566 hadden geleid tot de beeldenstorm waren inmiddels uitgemond tot het grotere conflict van de Tachtigjarige Oorlog. Toen de Spaanse vesting van ’s-Hertogenbosch viel werd op 19 september 1629 de eerste hervormde dienst gehouden in de Sint Jan. De dienst werd bijgewoond door Frederik Hendrik van Oranje en zijn gemalin Amalia van Solms. De Sint Jan werd in beslag genomen door de hervormden en katholieke diensten werden verboden. De katholieken waren genoodzaakt om hun diensten te houden in katholieke schuilkerken. Pas in 1810 werd deze periode afgesloten toen Napoleon resoluut de kerk aan de katholieke Bosschenaren teruggaf met de woorden ‘Vous aurez la grande église et un évêque aussi (U zult de grote kerk hebben en ook een bisschop). Met deze woorden kreeg Den Bosch niet alleen haar kathedraal terug maar ook de bisschopszetel.