Gevelstenen: geschiedenis op straat

Bij een wandeling door een van de vele historische stadscentra die Nederland rijk is, doet men er goed aan om ook eens een blik naar boven te werpen. Hier zijn niet alleen de prachtige gevels van monumenten te bewonderen maar ook de ietwat verborgen gevelstenen. Deze gevelstenen vormden een houvast ter oriëntatie voor de zeventiende-eeuwse bewoners van de Nederlandse steden. De kleine kunstwerkjes gaven aan waar de bakker zijn broden verkocht en waar je terecht kon voor je schoenreparaties.

Gevelstenen vind je, zoals het woord al zegt, in de gevel van een gebouw. Meestal zijn het tamelijk kleine stenen met een reliëf. Doordat de gevelstenen vaak ingekleurd werden met felle kleuren, is de gevelsteen een belangrijk en in het oog springend kenmerk van een gebouw. Vaak zijn de gevelstenen gesitueerd boven een poort of een deur. In de kleine kunstwerkjes werden dikwijls de bedrijfsactiviteiten van de bewoners van het gebouw verwerkt door middel van teksten of afbeeldingen. Andere gevelstenen tonen familieschilden, jaartallen en sommige tonen complete raadsels met verschillende afbeeldingen.

Functies van de gevelstenen

Pas begin 19e eeuw toen Nederland onder het Franse bewind van Napoleon viel, werden huisnummers en straatnamen ingevoerd. Deze huisnummers en straatnamen zorgden eindelijk voor wat ordening in de wirwar van kronkelende straatjes in de binnensteden. Voor de komst van de huisnummers verzorgden de gevelstenen deze functie van ordening op een kleurrijke, maar misschien ietwat minder efficiënte manier. Naast wegwijzers en aanduidingen van winkelpanden functioneerden de gevelstenen ook als een vorm van reclame of aanduiding van een religieuze of politieke overtuiging. Orangisten hadden bijvoorbeeld vaak oranjeappels in hun gevelsteen verwerkt. Ook heugelijke feiten, zoals het succes van de Nederlandse vloot, kon een aanleiding vormen voor een gevelsteen.

Ontstaan van de gevelstenen

De oudst gevonden gevelstenen in Nederland stammen uit de middeleeuwen. Hiervoor werd er gewerkt met uithangborden om aan te duiden wie of wat er zich in een gebouw bevond. De uithangborden verdwenen langzamerhand uit het straatbeeld, omdat koetsiers die hoog te paard zaten regelmatig hun hoofd stootten. De opkomst van de gevelstenen hing samen met de vele stadsbranden in de 16e eeuw. Verschillende steden vaardigden bouwbevelen uit waardoor nieuwe huizen alleen nog maar van steen gebouwd mochten worden. De uithangborden gingen dus plat en maakten plaats voor meer duurzame stenen plat in de gevel.

Kleine kunstwerkjes met interessante verhalen

Het meest interessante aspect van de gevelstenen zijn natuurlijk de symbolische afbeeldingen en de verhalen hierachter. Door het lezen van de gevelstenen bij een hedendaagse stadswandeling komt de geschiedenis pas echt tot leven. Een toeter verwees in Amsterdam bijvoorbeeld vaak naar een bakker. Dit greep terug op het gebruik dat de bakker op een toeter blies als het brood klaar was. Ook krakelingen konden wijzen op bakkerswinkels. Vaak kwam bij het plaatsen van gevelstenen ook de commercie de hoek om kijken. Had een goede bakker een krakeling in de gevelsteen, dan kon de bakker om de hoek zomaar een gekroonde of vergulde krakeling in de gevelsteen laten schilderen. Populair was ook het laten plaatsen van een gevelsteen van het familiewapen. Op deze manier zijn ook veel familiewapens uitgevonden. De familie Lelyveld kreeg bijvoorbeeld een schild met een Franse lelie en groene bladeren aangemeten.

Verschillende (amateur)historici en liefhebbers van geschiedenis hebben de taak op zich genomen om de gevelstenen in hun stad in kaart te brengen. Op deze manier hebben ze een historische routebeschrijving van verschillende steden geschreven en de geschiedenis van de steden meer kleur gegeven.