Pan-Arabisme en de satelliet

Los van de ideologie en ondanks de ineenstorting van het politiek georiënteerde Arabisch-nationalisme is vanaf het midden van de jaren 1990 sprake van een opmerkelijke herleving van een, vooral cultureel gericht, pan-Arabisch streven. Een belangrijke stimulans gaat daarbij uit van enkele in Londen verschijnende onafhankelijke Arabische dagbladen en vooral satelliet-televisiezenders.

Hans Schippers

Het gaat hierbij om zenders als Al Jazeera, dat vanuit Qatar uitzendt, de Libanese lbc-Al Hayat, en Abu Dhabi-tv. De kranten worden voornamelijk gelezen door de elite, wat hun invloed beperkt. Verspreiding via internet, zoals de laatste jaren meer en meer gebeurt, heeft het aantal jonge, goed opgeleide lezers wel doen toenemen. De tv-zenders worden echter in de hele Arabische wereld via schotelantennes op zeer ruime schaal bekeken.

Wel is het zo dat de kwaliteit van de uitzendingen van deze zenders sterk wisselt. Sommige ervan, zoals de Hezbollahzender Al Manar en soms ook Al Jazeera, munten uit in wat wel wordt genoemd ‘politieke pornografie’ en sensatiezoekerij. Andere, zoals Abu Dhabi-tv, zoeken het meer in objectiviteit en terughoudendheid.

Verreweg de bekendste Arabische zender is Al Jazeera, dat in 1996 van start ging na een gift van 150 miljoen dollar van de sultan van Qatar. De zender kreeg een onverwachte kwaliteitsimpuls toen een vanuit Saoedi-Arabie werkende Arabischtalige BBC-zender na twee jaar de deuren sloot wegens censuur van de regering. Veel goedopgeleide en kritische journalisten kregen een baan bij de nieuwe zender. Al Jazeera noemt zich het enige onafhankelijke tv-station in het Midden-Oosten, maar helemaal waar is dat niet. Zonder steun van de sultan – 30 miljoen dollar in 2004 – zou dat niet lukken.

Al Jazeera was overigens niet de eerste Arabische satellietzender. Eerdere zenders zonden vooral soaps en buikdanscompetities uit, maar de nieuwkomer concentreerde zich van meet af op politieke kwesties. Zeer ongebruikelijk voor de Arabische wereld was dat men voor discussies vertegenwoordigers van het hele politieke spectrum uitnodigde. Het resultaat was levendige debatten, verbaal vuurwerk en hoge kijkcijfers. Diverse Arabische politici verklaarden liever naar Al Jazeera dan naar hun eigen saaie zenders met hun voorgekookte meningen te kijken.

De zender heeft inmiddels met vrijwel elke regering in de regio al een keer ruzie gehad. Maar dat verhindert hem niet pijnlijke vragen te stellen over het democratische gehalte van de diverse Arabische regimes. Al Jazeera en andere daarna gestarte zenders hebben een cultuuromslag bereikt in die zin dat het mogelijk is allerlei zaken aan de orde te stellen, waarover voordien niemand durfde te spreken. Op deze wijze zijn de zenders een gedeeltelijk vervanging van de civil society (vrije media, onafhankelijke vakbeweging en politieke partijen) die in de Arabische wereld zo pijnlijk ontbreekt.