Ophef in Athene: Andocides en het Hermenschandaal

In 415 v.Chr., vlak voor de grote militaire expeditie naar Sicilië, werd Athene opgeschrikt door een enorm schandaal. Toen de burgers op een ochtend wakker werden, waren talloze standbeelden van de god Hermes vernield, waarbij vooral de genitaliën het moesten ontgelden. Redenaar Andocides en generaal Alcibiades waren onder de vermoedelijke daders, en Socrates was als hun leermeester ook in verlegenheid gebracht.

Ten tijde van de Peloponnesische Oorlog (431-404) had Athene op aandringen van de charismatische generaal Alcibiades besloten de stad Syracuse op Sicilië te veroveren. Kort voordat de vloot zou vertrekken verminkte een groep jonge aristocraten na een avond stevig tafelen diverse ‘hermen’ in de stad. Deze beelden waren verbonden met de god Hermes maar niet per se beeltenissen van de godheid. Ze stonden vaak bij de ingang van gebouwen en tempels of bij grensgebieden en werden geacht te beschermen tegen kwade invloeden en indringers. Daarnaast waren ze een soort portaal tussen mensen en goden. Het aanraken van de beelden, met name de genitaliën, zou geluk brengen.

Onderzoek leidt  tot meer ophef

Thucydides beschrijft als tijdgenoot de ophef om de verminking: ‘de zaak werd zeer serieus genomen, aangezien het als slecht voorteken voor de expeditie werd beschouwd, en als onderdeel van een complot om een revolutie te ontketenen en de democratie omver te werpen.’ Onmiddellijk werd een onderzoek ingesteld. De informatie die daaruit naar voren kwam, droeg nog verder bij aan de paniek en boosheid. Diverse figuren van hoge komaf hadden onder leiding van Alcibiades, nota bene de leider van de aankomende expeditie,  een religieus ritueel  nagebootst en belachelijk gemaakt in het bijzijn van oningewijden.

Eenheid van de polis in gevaar

Hoewel de oude Grieken een flexibel polytheïsme aanhingen en nauwelijks religieuze dogma’s kenden, was goddeloosheid (asebeia) een ernstig vergrijp. Het ging hierbij niet alleen om het religieuze aspect (de onmogelijkheid de wil van de goden te duiden was een kernpunt in de Griekse religie), maar evenzeer om de politieke elementen. Religieuze cultussen vormden de kern van sociale cohesie binnen de Griekse samenleving. Gebrek aan respect voor de religie en religieuze gebruiken stonden gelijk aan gebrek aan respect voor de polis. De schandalen onthulden het bestaan van een groep die de eenheid van de stad bedreigde, en, gezien de aristocratische afkomst van de daders, de democratie in gevaar brachten.

Andocides verbannen

De redenaar Andocides werd verbannen uit de stad, hoewel hij later weer terug mocht keren. Als kroongetuige leverde hij belangrijke informatie over de daders en gebeurtenissen. Meer nog dan dat, laat de controverse over zijn terugkeer de gevoeligheid van kwesties rondom goddeloosheid en de eenheid van de polis zien. De invasie onder leiding van Alcibiades vond overigens gewoon plaats, maar draaide uit op een catastrofe.