Aralmeer: Hoe het vierde grootste meer ter wereld verdampte

Op 9 januari 2019 publiceerde de Europese Ruimtevaartorganisatie (ESA) als foto van de dag een luchtfoto van het Aralmeer, in Centraal Azië. Wie deze foto vergelijkt met een exemplaar van 60 jaar geleden, schrikt zich waarschijnlijk rot. Het op drie na grootste meer ter wereld is namelijk voor 90% gekrompen. Waar een paar decennia geleden het water nog metershoog stond, ligt nu een droge witte zoutwoestijn. Hoe is dit zo gekomen?

Oase van Centraal Azië

Het Aralmeer ligt op de grens tussen Kazachstan en Oezbekistan. Aan het begin van de twintigste eeuw besloeg dit waterbekken ongeveer 68.000 km2, waarmee het twee keer zo groot was als België. Het water in het Aralmeer werd voornamelijk aangevoerd door twee rivieren: de Syr Darja en de Amur Darja. Te midden van de droge, onherbergzame vlaktes van Centraal Azië vormde het meer een welkome oase voor de woestijnnomaden. In de loop der eeuwen ontstonden er daarnaast ook vissersdorpjes aan de oevers van het meer. De visserij ontwikkelde zich hierdoor gestaag tot de belangrijkste economische motor van de streek. Op het hoogtepunt in 1957 bracht het Aralmeer 48.000 ton vis op, waarmee het 13% van de visvoorziening van de Sovjet-Unie voor zijn rekening nam.

Watertoevoer afgesneden voor katoenteelt

De Sovjetautoriteiten hadden in de jaren ’60 echter hele andere plannen met de streek. In Moskou piekerde de Sovjetregering namelijk over wat te doen met de vlaktes van Oezbekistan, die er nu grotendeels braak bij lagen. Uiteindelijk werd er besloten om over te gaan op grootschalige katoenteelt in de regio. Er was hierbij echter een probleem: in Oezbekistan viel nauwelijks neerslag, terwijl katoen een gewas is dat relatief veel water gebruikt. De Sovjetautoriteiten besloten daarom het water van de Syr Darja en de Amur Darja om te leiden. Hiervoor legden ze dammen en kanalen aan, die het rivierwater naar de droge vlaktes van Oezbekistan leidden. Deze aanpak werkte: binnen een paar jaar verschenen er uitgestrekte katoenplantages op de vlaktes van Centraal Azië. Oezbekistan is tegenwoordig nog steeds een van de voornaamste katoenproducenten wereldwijd.

Meer valt droog

Dit succes had echter wel een enorme keerzijde. De watertoevoer naar het Aralmeer kwam nu grotendeels stil te liggen. Tegelijkertijd zorgde de brandende zon ervoor dat in de zomers duizenden liters verdampten. In de regio viel maar 100 mm neerslag per jaar, wat bij lange na niet genoeg was om de verdamping te compenseren. Daardoor begon het waterpeil in het Aralmeer vanaf begin jaren ‘60 drastisch terug te lopen. De Sovjetautoriteiten hadden dit voorzien, maar vonden dat de winsten in de katoenteelt opwogen tegen verlies van het meer.

Visserij stort in

Zodoende daalde het waterpeil in het meer met tientallen centimeters per jaar. In 1987 werd het krimpende meer in twee delen gesplitst, die via een kanaal aan elkaar verbonden werden. Vijf jaar later besloegen beide meren samen 33.800 km2, minder dan de helft van de oorspronkelijke oppervlakte. Voor de bewoners in de streek betekende het krimpende meer een enorme ramp. Het verdampte water liet namelijk zout achter, waardoor het water in het Aralmeer verzilte. De meeste vissoorten in het meer konden niet in water met zo’n hoog zoutgehalte overleven en stierven massaal. De visserij stortte in en daarmee ook de economische motor van de regio. Het opgedroogde land was daarnaast ook volkomen verzilt, waardoor het onbruikbaar was voor landbouw. Het gevolg was dat de regio rondom het Aralmeer in diepe armoede verviel.

Visserij Aralmeer drooggevallen

Voor 90% verdwenen

Na de val van de Sovjet-Unie probeerden Kazachstan, Oezbekistan en Turkmenistan gezamenlijk het Aralmeer te redden. Door onderlinge meningsverschillen bereikten ze echter weinig. De krimp van het Aralmeer zette zich ondertussen onverminderd voort. Rond 2014 was 90% van het waterbassin opgedroogd.

Kokaral-dam

In recente jaren zijn er echter serieuze pogingen ondernomen om het tij te keren. In 2005 werd de Kokaral-dam gebouwd. Deze dam sluit het noordelijke deel van het Aralmeer af van het zuidelijke, in de hoop zo het noorden nog te kunnen behouden. Dit project blijkt verassend effectief. Het waterpeil in het noordelijke deel is inmiddels gestabiliseerd en het zoutgehalte is er met bijna driekwart gedaald. Daardoor keerden verscheidene vissoorten er ook weer terug. Inmiddels is de visserij in het noordelijke deel sinds 2006 verzesvoudigd. Dit geeft hoop dat het laatste stukje van het Aralmeer wellicht behouden kan blijven.