Wie was Jan Salie?
De naam Jan Salie wordt vaak gebruikt om iemand aan te duiden die suf, saai en initiatiefloos is. Vaker wordt gesproken over de geest van Jan Salie. Maar wie was die Jan Salie?
Jan Salie is een personage uit het negentiende-eeuwse verhaal Jan, Jannetje en hun jongste kind van Jan Potgieter. In dat verhaal levert Potgieter kritiek op de Nederlandse maatschappij door het gezien van Jan en Jannetje als metafoor te gebruiken. De ouders van het gezien staan symbool voor de in zijn ogen pro-actieve maatschappij van de Gouden Eeuw. Daarbij worden ze ondersteund door hun zonen Jan Compagnie, Jan Contant, Jan Crediet en Jan Cordaat. Hun laatste zoon Jan Salie is juist het tegenovergestelde van zijn ouders en zijn broers. In tegenstelling tot de zijn broers, stevige, masculiene kerels die symbool staan voor de Nederlandse ondernemingsgeest van weleer, heeft hij een lamlendige houding en slap fysiek gestel. Hoewel zijn familie Jan Salie in eerste instantie helpen, faalt Salie in alles wat hij doet en moet hij blijven leunen op de rest van zijn gezien. Daardoor blijft er van het harde werk van zijn ouders en zijn broers niks meer over. Pas als de ouders met hun zoon breken, kunnen ze hun gezin weer helemaal opbouwen.
De tegenstelling in de karakters is al duidelijk zichtbaar in de namen van de zoons. Compagnie staat voor de handel van de VOC, Contant en Crediet staan samen voor de koopmansgeest en Cordaat moet de dappere Hollandse soldaat vertolken. Daar tegenover staat Salie, vernoemd naar een kruid dat een rustgevend effect heeft. De jongste Jan drinkt dan ook saliemelk, in tegenstelling tot zijn broers die liever aan het bier gaan.
Metafoor
De metafoor van het gezin was een manier van Potgieter om de gezapige mentaliteit van Nederland in de negentiende eeuw aan te kaarten. In de ogen van Potgieter, leunden de Nederlanders in de negentiende eeuw sterk op de herinnering aan hun glorieuze verleden, maar besteedden zij te weinig aandacht aan het heden en de toekomst. De industriële revolutie in Nederland ging veel langzamer dan in andere landen en ook het culturele leven lag volgens Potgieter nagenoeg stil. Alleen door te breken met de mentaliteit van Jan Salie zou het land weer mee kunnen doen in de vaart der volkeren.
De figuur van Jan Salie was niet alleen een metafoor, het was ook een karikatuur. De eigenschappen van Jan waren ernstig overdreven en niet helemaal representatief voor wat er in Nederland gebeurde. Het was waarschijnlijk Potgieters bedoeling om bij zijn lezers een dusdanig gevoel van plaatsvervangende schaamte over Jan Salie op te wekken, dat zij zich als vanzelf zouden gaan gedragen als de broers van Jan Salie.
Spreekwoorden – hoe zit het ook alweer?
Ze veranderen soms van betekenis, er komen nieuwe bij, we ‘lenen’ ze uit andere talen. Alle gangbare Nederlandse en Vlaamse spreekwoorden vind je in het Van Dale Spreekwoordenboek. Compleet met prachtige illustraties, essays en citaten.
