1946: Een dodelijke demonstratie en massale stakingen tegen de koloniale oorlog in Indonesië

Nadat Nederland op 5 mei 1945 bevrijd was, kwam de Japanse bezetting van Nederlands-Indië op 15 augustus 1945 ook ten einde. De Nederlandse staat was na de Tweede Wereldoorlog echter nog niet in staat om haar gezag over Nederlands-Indië te herstellen. Er ontstond een machtsvacuüm en Soekarno riep op 17 augustus een onafhankelijke republiek uit. In 1946 werden, onder het mom van politionele acties, Nederlandse soldaten naar Indonesië gestuurd om de onafhankelijkheidsbeweging neer te slaan. Maar veel Nederlanders zagen, zeker na zelf vijf jaar bezet te zijn geweest, een koloniale oorlog aan de andere kant van de wereld niet zitten. Duizenden Nederlanders gingen de straat op, legden hun werk neer of weigerden hun dienstplicht te vervullen.

Troepenverplaatsingen

Omdat Nederland door de Tweede Wereldoorlog sterk verarmd was, waren het in eerste instantie Britse troepen die het koloniale gezag in Nederlands Indië moesten herstellen en handhaven. Dat gebeurde echter maar mondjes maat. De Engelsen wilden zich niet te veel met de Nederlandse koloniale aangelegenheden bemoeien. In de loop van 1946 wilde de Nederlandse regering op eigen kracht Indonesië weer onder haar gezag stellen.

Hiervoor waren grote hoeveelheden dienstplichtigen nodig. Maar om Nederlandse dienstplichtigen naar Indonesië te zenden, moest eerst de grondwet aangepast worden. Uiteindelijk stemde in de Eerste en de Tweede Kamer alleen de Communistische Partij van Nederland (CPN) tegen deze grondwetswijziging. De CPN, de enige Nederlandse politieke partij die de kant koos van de Indonesische onafhankelijkheidsstrijders, liet het hier echter niet bij zitten.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

“Geen soldaten voor oliemagnaten”

Op zaterdagavond 21 september 1946 vond de eerste demonstratie plaats. In de komende dagen zouden veel soldaten worden ingescheept voor de overtocht naar Indonesië. De CPN zag hierin een duidelijke voorbereiding op een koloniale oorlog en besloot op te roepen tot een protest.

In de omgeving van de Nieuwendijk en de Kalverstraat in Amsterdam hadden veel mensen, ondanks dat het gemeentebestuur geen toestemming voor de demonstratie had gegeven, gehoor gegeven aan de oproep van de CPN om te komen protesteren. Honderden activisten, waaronder ook militairen, hadden zich gemengd in het uitgaanspubliek. Borden met teksten zoals “geen soldaten voor oliemagnaten” en “vrede met Indonesië” werden uitgedeeld. Tegelijkertijd was er een grote hoeveelheid politie en marechaussee, de militaire politie, op de been.

De politie greep hardhandig in en op de Haarlemmerdijk liep het helemaal uit de hand. Daar deelde een militair pamfletten uit. Toen de politie hem wilde aangehouden, leidden dit tot fel verzet onder boze omstanders. Al snel was de marechaussee ter plaatse. Bij het overdragen van de arrestant door de politie aan de marechaussee, werd er echter geschoten. Peter Dobellaar, een Amsterdamse arbeider, werd getroffen en hoewel hij in allerijl naar het ziekenhuis werd gebracht, konden dokters in het ziekenhuis niets meer voor hem doen. Het was echter op meer plekken in Amsterdam onrustig. Een demonstrant werd in zijn hiel geschoten en vele andere werden het slachtoffer van klappen van een gummistok.

“Groote wilde stakingen”

Een paar dagen later riep de partijkrant van de CPN, De Waarheid, op tot actie. In De Waarheid van 23 september 1946 werd geschreven: “Met ontzetting nemen wij kennis van het feit, dat één jaar nadat de Grüne Polizei [de beruchte lokale politie-eenheid van Nazi-Duitsland in Nederland] hier verdreven werd, opnieuw op klaarlichte dag en in koelen bloede mensen in de straten van Amsterdam worden vermoord, die voor het recht en de vrijheid opkomen.” Volgens De Waarheid was de komende koloniale oorlog in Indonesië “geen haar beter dan het oorlogsdoel van Hitler”. De CPN riep daarom een algemene staking uit voor de volgende dag, op die dag zouden dienstplichtigen van de ‘Zeven-Decemberdivisie’, een legermacht die de orde in Indonesië diende te herstellen, in Amsterdam aankomen, om vanaf daar per schip naar Indonesië te vertrekken.

De staking tegen de uitzending van Nederlandse troepen naar Indonesië begon in Amsterdam bij de trams, die vanaf 9.00 ’s ochtends amper nog reden. Bij verschillende andere bedrijven en fabrieken, waaronder Werkspoor, Fokker en de Stadsreiniging werd eveneens gestaakt. In Zaandam staakte het personeel van verschillende levensmiddelenindustrieën en in de haven van Amsterdam legden veel arbeiders het werk neer. Het Dagblad voor Amersfoort sprak van “groote en wilde stakingen”. Na de stakingen in Amsterdam en Zaandam werd er ook gestaakt in fabrieken en bedrijven in Friesland, Groningen, Twente en op het Noord-Hollandse plateland.

Overdag werd op het Waterlooplein, waar minder dan vijf jaar eerder de Februaristaking plaatsvond, een grote bijeenkomst gehouden. Duizenden betogers werden toegesproken door CPN-Raadslid Henk Gortzak. De politie voerde hardhandig charges uit. Later die avond kwamen nog eens 10.000 mensen bijeen in de Apollohal in Amsterdam om hun onvrede te uiten.

Draagvlak en dienstweigeraars

Ondanks dat de CPN de leiding nam over de demonstratie, werd het protest breder gedragen. Bij een ondervraging in 1946 antwoordde 41% van de Nederlandse mannen dat zij niet wilden dat er Nederlandse soldaten naar Indonesië werden gestuurd. Onder vrouwen was 44% tegen de uitzending van Nederlandse soldaten.

Onder dienstplichtigen waren veel dienstweigeraars. Duizenden jonge mannen die naar Indonesië uitgezonden moesten worden, hadden daar ernstige bezwaren tegen. De meeste hadden geen moeite met hun dienstplicht, maar wel met het vervullen van hun dienstplicht door tegen het Indonesische volk te vechten. Zo’n 15% van de dienstplichtigen die zich in september 1946 moesten melden, dook onder als dienstweigeraar. Iets wat de dienstplichtigen twee jaar gevangenisstraf kon kosten. Bij het tweede grote troepentransport zou 22% weigeren. Defensie trad hier hard ten op, veel dienstweigeraars die werden opgepakt, werden ondergebracht in een speciale kazerne, waar de dienstweigeraars werden onderworpen aan strenge tucht en zware exercitie-oefeningen. Maar bovenal werd er keihard aan gewerkt om dienstweigeraars toch klaar te stomen voor een al dan niet gedwongen uitzendingen naar Indonesië.

‘Politionele acties’

Ondanks de protesten verscheepte de Nederlandse regering tussen 1946 en 1949 bijna 100.000 dienstplichtigen naar Indonesië. Daar dienden zij mee te doen aan de ‘politionele acties’ om Indonesië weer onder Nederlands koloniaal bewind te krijgen. In werkelijkheid waren deze politionele acties de koloniale oorlog die de demonstranten eind september 1946 al zagen aankomen. Pas op 27 december 1949 erkende Nederland, onder druk van de VS, de onafhankelijkheid van Indonesië.

Bronnen:

• "Spontane demonstraties tegen troepenuitzending naar Indonesië Hardhandig optreden van politie en M.P. eist slachtoffers". "De waarheid". Amsterdam, 1946/09/23 00:00:00, p. 1. Geraadpleegd op Delpher op 19-05-2021, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010851579:mpeg21:p001
• De Groene Amsterdammer: Daar zit je dan met je verzetskruis op je reverse
• Dagblad voor Amersfoort, 24 september 1946, via Delpher: "Groote en wilde stakingen in Amsterdam en Zaandam"
• Ons Amsterdam: Hier gebeurde het... Haarlemmerstraat, 21 september 1946
• Socialisme.nu: September 1946: massastakingen tegen de koloniale oorlog in Indonesië
• Gemeente Amsterdam Stadsarchief: Staking
• Andere Tijden: Indië-Weigeraars

Afbeeldingen:

• Afbeelding 1: Protestbijeenkomst tegen de oorlog in Nederlands-Indië (leuzen: Staakt de oorlog, Spaar onze jongens, Geen strijd maar vriendschap, Vrede met Indonesië) georganiseerd door de CPN in de RAI, Ferdinand Bolstraat, Amsterdam, 22 juli 1947. Foto Ben van Meerendonk / AHF, collectie IISG, Amsterdam. [Attribution-Share Alike 2.0 Generic (CC BY-SA 2.0)] Unchanged Via Flickr
• Afbeelding 2: Leus 'Geen oorlog maar vrede' op de kap van het Centraal Station aan de noordzijde tegen het vertrek van Nederlandse soldaten met de Groote Beer naar Indonesië, een arbeider is bezig de tekst te verwijderen, 16 april 1949. Foto Ben van Meerendonk / AHF, collectie IISG, Amsterdam. [Attribution-Share Alike 2.0 Generic] Unchanged via Wikimedia Commons