10 Jiddische woorden die wij dagelijks gebruiken

Jatten, mazzel, kapsones, gein. Allemaal zijn het woorden die we gewend zijn om te gebruiken, en allemaal komen ze uit het Jiddisch. Dit is een Germaanse taal die door ongeveer drie miljoen Joden gesproken wordt. Het kent zijn oorsprong uit de negende eeuw. Veel Europese talen hebben hun eigen "Hebreeuwse" versie, waarbij Jiddisch wordt gezien als het Germaanse Hebreeuws. Jiddisch is een erkende minderheidstaal in Nederland en het Amsterdamse dialect kent veel leenwoorden uit het Jiddisch. Na 1630 was er een grote groep armere Joden in Nederland die grotendeels bij elkaar bleef. Hierdoor konden ze hun eigen taal blijven spreken en beïnvloedde het Jiddische de Nederlandse taal langzamerhand. Veel woorden uit het Jiddisch gebruiken wij dagelijks, maar wat is eigenlijk de achtergrond van deze woorden?

1. Mazzel. Wanneer je de loterij wint, heb je mazzel, ofwel geluk. Dit woord komt van het Jiddische “Mazzeltof”, een bekende afscheidsgroet die“geluk gewenst!” betekent. Het is ontleend uit het West-Jiddische ‘mazl’, wat geluk betekent.

2. Tof. Het tweede deel van de afscheidsgroet is het woord ‘tof’, wat ‘goed’ betekent in het Jiddisch. Wij gebruiken het momenteel meer als een synoniem voor  ‘gaaf’ of ‘cool’.

3. Jatten. Dit woord gebruiken we als synoniem voor ‘stelen’. Het komt voort uit het Hebreeuwse ‘jad’ en het Jiddische ‘jada-iem’, wat respectiefelijk ‘hand’ en ‘handen’ betekent. Een ‘jad’ is een zilveren bladwijzer die in de synagoge wordt gebruikt bij het lezen van de Thora, omdat de Thora niet met de handen mag worden aangeraakt uit eerbied voor de tekst. 

4. Kapsones. Als je kapsones hebt, heb je een hoge dunk van jezelf. In het Jiddisch betekent het letterlijk ‘hoogmoed’.

5. Gein. Een geintje is een grapje, gein hebben betekent plezier hebben. Dit stamt af van het Jiddische woord ‘chen’, wat ‘pret’ of ‘lol’ betekent.

6. Bolleboos. Een bolleboos is iemand die ergens in uitmunt. Het komt van het Jiddische ‘ba’al haba’jit’, wat “vader van het huis” betekent.

7. Hoteldebotel. Deze term heeft meerdere betekenissen in het Nederlands, onder andere “van streek” en “dolverliefd”. De uitdrukking heeft een lange weg afgelegd om zijn huidige vorm te bereiken. Het komt voort uit het Jiddische woord ‘overwotel’, wat is verbasterd tot ‘overlewotel’ en ‘van streek’ betekent. Het woord is ontleend aan het Hebreeuwse ‘Awar OeWoteel’, wat “heengaan en verdwenen” betekent. Dit is ontleend aan het Misjna-traktaat ‘Pirké Awot’, wat vertaald naar “Spreuk der Vaderen”. Wij gebruiken het momenteel meer voor een overdreven emotie, terwijl het in het Modern-Hebreeuws juist wordt gebruikt om een lui persoon aan te duiden.

8. Bajes. Dit woord is ontleend aan het Hebreeuwse woord ‘baït’, wat ironisch genoeg ‘huis’ betekent.

9. Stiekem. Als je iets stiekem doet, heb je een geheim. Dit is ook waar het woord van afstamt. Het Jiddisch ‘sjtieke’ betekent het namelijk ‘heimelijk’ of ‘stil’. Het is ook een Bargoens woord, het behoorde aanvankelijk tot de geheimtaal van dieven.

10. Smoes. Je gebruikt een smoes als excuus. Dit woord komt van het Jiddische ‘schmuck/sjmoes’. Dit betekent letterlijk ‘mist maken’.

Spreekwoorden – hoe zit het ook alweer?

Ze veranderen soms van betekenis, er komen nieuwe bij, we ‘lenen’ ze uit andere talen. Alle gangbare Nederlandse en Vlaamse spreekwoorden vind je in het Van Dale Spreekwoordenboek. Compleet met prachtige illustraties, essays en citaten.

Bronnen:

• Wiktionary: Mazzel
• Wiktionary: Tof
• Wiktionary: Jatten
• Wiktionary: Kapsones
• Wiktionary: Gein
• Wikipedia: Hoteldebotel
• Wiktionary: Bajes
• Ensie: Bajes
• Onze Taal: Stiekem
• Wiktionary: Smoes
• Historiek: Hoteldebotel
• Joods Amsterdam: Taal

Afbeeldingen:

• "Goed geluk" op een wijnglas via Wikimedia Commons
• Een 'jad' om de Thora te lezen via Wikimedia Commons