De bijzondere verhalen van Slot Colditz

Slot Colditz is niet alleen een van de mooiste kastelen van Saksen, het is ook een kasteel met een wel heel bijzonder verhaal. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was dit een zwaarbewaakte gevangenis voor geallieerde krijgsgevangenen, maar die deden er alles aan om te ontsnappen.

Slot Colditz heeft een roemruchte geschiedenis. De eerste vermeldingen van het kasteel komen uit 1046, er staat hier dus al bijna duizend jaar een kasteel! Een groot deel van die tijd was dit een belangrijk kasteel voor rivaliserende Duitse vorstenhuizen die vanuit het kasteel hun domeinen beheersten. Het kasteel wisselde meerdere keren van eigenaar. Soms door huwelijken en troonopvolging, maar soms ook door geweld. Twee keer werd het kasteel met de grond gelijk gemaakt, een keer door een oorlog (1430) en een keer door een grote brand (1504). Maar altijd bouwden de keurvorsten het kasteel weer op, waardoor Slot Colditz nu een prachtig voorbeeld van renaissance-architectuur is. Van buiten -bijvoorbeeld de helderwit gepleisterde muren-, maar ook van binnen, waar je nog steeds de beschilderde plafonds kunt bewonderen, die door de beroemde Saksische hofschilder Lucas Cranach de Oudere zijn gemaakt. 

De kasteelheren en Saksische keurvorsten vergaten ook de omgeving van het kasteel niet. De tuinen rondom het slot werden in de loop der eeuwen verbouwd tot een echte ‘lusthof’, inclusief wijngaard waar de kasteelbewoners via een netwerk van trappen, paden en zelfs grotten naartoe konden wandelen. En dat niet alleen: het kasteel werd in 1523 voorzien van een heuse dierentuin. De eerste dierentuin binnen de grenzen van het huidige Duitsland! 

Donkere dagen

Maar de meest roemruchte geschiedenis van het kasteel stamt uit de twintigste eeuw. Nadat de vorsten in de achttiende eeuw Slot Colditz verlieten, kreeg het complex een aantal andere minder mooie functies. Van een werk- en woonplaats voor daklozen tot instelling voor mensen die -in het jargon van die tijd- ‘ongeneselijk geestesziek’ waren. Nadat de nazi’s in 1933 de macht in Duitsland overnamen, werd het inmiddels enigszins vervallen kasteel in gebruik genomen als gevangenis voor gehandicapte mensen. 

Toen de Tweede Wereldoorlog begon, werd het kasteel ingericht als een gevangenis voor geallieerde krijgsgevangen. En vooral aan deze periode heeft Slot Colditz haar bekendheid vandaag de dag te danken. 

Krijgsgevangenkamp Colditz - Oflag IV C

In het kasteel werden vanaf 1939 krijgsgevangen Poolse officieren vastgezet. En toen de nazi’s in 1940 de rest van Europa aanvielen, volgden ook officieren uit andere Europese landen, waaronder Nederland. Al snel werd het krijgsgevangenkamp ingericht als extra beveiligde gevangenis, waar de meest vluchtgevaarlijke krijgsgevangenen werden vastgehouden. Veel gevangenen hadden al ergens anders vastgezeten en werden na een mislukte ontsnapping naar het kasteel overgeplaatst. Binnen het kasteel hadden de officieren relatief veel vrijheid. Volgens het oorlogsrecht moesten de krijgsgevangen officieren netjes behandeld worden en de bewakers van de Wehrmacht hielden zich aan die regels. En volgens de Duitse bewakers, kon dat ook. Dankzij de locatie van het kasteel, op de rotsheuvel aan de oever van de rivier, en de dikke en hoge muren van het kasteel, was het, in de woorden van nazikopstuk Hermann Göring, onmogelijk om uit het kasteel te ontsnappen. 

Ontsnappen uit Slot Colditz

Maar dat hield veel gevangenen niet tegen om toch een poging te wagen. Er werden ongeveer driehonderd ontsnappingspogingen gedaan. Hoeveel precies is onbekend, want verschillende bronnen geven verschillende aantallen pogingen. De ontsnappingen uit Colditz werden goed gecoördineerd. Er waren ‘escape officers’, mannen die de ins en outs van het kasteel kenden en de ontsnappingspogingen van de verschillende groepen in het kasteel op elkaar afstemden, zodat de ontsnappers elkaar niet in de weg zouden lopen en elkaar juist konden helpen.

En die ontsnappingen waren vaak spectaculair. Eén keer werd er geprobeerd om met aan elkaar geknoopte bedlakens uit een raam te klimmen, maar sommige pogingen werden maanden of zelfs jarenlang voorbereid. Zo werkte een groep Franse officieren vanaf 1940 aan een enorme tunnel, tot ze in 1942 betrapt werden. Britse officieren begonnen op de zolder van het kasteel aan de bouw van een zweefvliegtuig waarmee ze van het dak weg wilden vliegen. Maar de oorlog was voorbij voordat het vliegtuig af was. 

Veruit de meeste ontsnappingen, zo’n 270, mislukten. Soms doordat de ontsnappers betrapt werden tijdens het voorbereiden van hun ontsnappingspoging, zoals de Franse tunnelbouwers, maar vaak werden de ontsnapte gevangenen pas gevonden nadat ze buiten het kasteel waren. Enkelen kwamen zelfs tot de kust van de Oostzee of in Oostenrijk voordat de Duitse opsporingsdiensten ze vonden. Dat was mede te danken aan het werk van hun medegevangenen die achterbleven. Zij zetten alles op alles om de bewakers zo lang mogelijk op het verkeerde been te zetten. Zo kleiden Nederlandse gevangenen twee borstbeelden van twee ontsnapte Britten, die ze in bed legden. 

 
De bewakers die de ontsnappers betrapten, namen alle spullen in beslag en maakten foto’s van de ontsnappers, vaak nog in hun verkleedkleren. Zo is er een bijzondere foto van de Franse luitenant Boulé die verkleed als een welgestelde dame het kasteel uitliep en pas werd betrapt toen hij, inmiddels buiten de muren, een horloge liet vallen dat door een beleefde Duitse soldaat aan hem werd teruggegeven. 

Het aantal in beslag genomen voorwerpen werd op den duur zo groot, dat de kampcommandant er maar een klein museum mee inrichtte. Compleet met de borstbeelden. Een deel van die spullen en de foto’s van de verklede gevangenen, is nog altijd te zien in het museum van Slot Colditz. Delen van de tunnels zijn er ook nog. Tijdens rondleidingen kun je zien hoe de gevangenen tewerk gingen om te voorkomen dat hun voorbereidingen ontdekt werden. Van het precies uitkiezen van de plaatsen om de tunnels te graven, tot de manier waarmee ze het weggegraven zand verstopten. Het kasteel met het ontsnappingsmuseum zijn eenvoudig te bezoeken en dankzij de jeugdherberg die ook in het kasteel gevestigd is, een ideaal uitje voor een vakantie of een weekendje weg. Met de Schlosserlandkaart krijg je tien dagen lang onbeperkt toegang tot Slot Colditz en alle andere kastelen in Saksen. De kaart kost maar 42 euro voor een gezin met twee volwassenen en kinderen tot 13 jaar. Kijk hier voor meer informatie.

Nederlandse ontsnappingen

Er slaagden ook ontsnappingen. Over hoe veel mensen succesvol Slot Colditz konden ontvluchten verschillen de bronnen, maar het waren er waarschijnlijk tussen de 30 en 36. En de Nederlandse gevangenen waren relatief succesvol, van de 17 pogingen slaagden er 7. Zo wisten in augustus 1941 de Nederlanders Hans Larive en Francis Steinmetz dankzij hun Britse medegevangenen te ontsnappen. Tijdens een spelletje rugby op de bewaakte oefenplaats, vormden de Britten een scrum, ‘toevallig’ precies boven een putdeksel. In het gewoel van de op elkaar gepakte mannen kropen de Nederlanders in de put en hielden zich verborgen tot de nacht viel. 

Daarmee waren ze de eerste van zeven Nederlanders die wisten te ontsnappen, maar de ontsnapping van Larive was ook van grote waarde voor zowel de andere gevangenen als de geheime diensten van de geallieerden. Na een eerdere ontsnappingspoging uit een krijgsgevangenkamp in Soest, was Larive door een loslippige Duitse officier namelijk op de hoogte geraakt een handige route naar Zwitserland die vanuit Colditz redelijk te bereizen was. Hij kon de route verkennen en dankzij contacten met verschillende geallieerde geheime diensten werd die kennis doorgegeven. Majoor Giebel en luitenant Drijber ontsnapten een paar dagen later op dezelfde manier en na hen volgden veel andere ontsnapte gevangenen dezelfde route naar Zwitserland. 

Bekend van TV 

De ontsnappingen uit Slot Colditz zijn vooral bekend geworden dankzij de boeken van de Britse gevangene Pat Reid, en van Airey Neave, die in januari 1942 samen met de Nederlander Tony Luteijn ontsnapte. Hun boeken zijn de inspiratie geweest voor meerdere tv-series, computergames en fictieverhalen die lijken op de gebeurtenissen in Slot Colditz. In 2005 werd er nog een film gemaakt geïnspireerd op de verhalen over een mislukte ontsnappingspoging. De film neemt veel artistieke vrijheden, maar delen van de film, die ook als tweedelige serie uitgebracht is werden wel op het kasteel opgenomen. Na de oorlog werd Neave een bekend Engels parlementslid. Maar op Colditz zaten meer mensen gevangen die later beroemd werden. De meest bekende van hen was wellicht Desmond Llewelyn, die later wereldberoemd werd als Q uit de James Bondfilms.