De vijf massa-extincties die het leven op aarde zo goed als volledig wegvaagden

De afgelopen vijfhonderd miljoen jaar heeft de wereld het een en ander te verduren gekregen. Vijf keer moest de aarde herstellen van catastrofale rampen die zorgden voor massa-extincties, waarbij tussen de 75 en 90 procent van de soorten organisme werd weggevaagd. Wat is het verhaal achter deze vijf massa-extincties?

Van de vier miljard soorten organisme die de afgelopen 3,5 miljard jaar op aarde hebben geleefd, is maar liefst 99 procent uitgestorven. Wij maken dus deel uit van de schrale één procent die nog steeds op de aarde rondloopt. Veel van deze soorten zijn tijdens de zogenoemde massa-extincties weggevaagd, deze worden gedefinieerd als het verlies van ten minste 75% van de soorten organisme op aarde in een relatief korte tijd. In geologisch opzicht wel te verstaan, want wat er met ‘relatief korte tijd’ bedoeld wordt, kan variëren van duizenden tot miljoenen jaren. Over het algemeen wordt verondersteld dat er in de geschiedenis vijf massa-extincties hebben plaatsgevonden, al is daar onder experts wel wat discussie over.

1. De Laat-Ordovicische massa-extinctie (447-444 miljoen jaar geleden)

Dit was de allereerste massa-extinctie waar de wereld mee te maken kreeg en het vond plaats in het Hirnantien, de laatste periode van het Ordovicium. Tijdens het Ordovicium waren er in hoog tempo veel verschillende soorten ontstaan. Die soorten ontstonden zowel op het land, maar het grootste deel van het leven bevond zich in deze periode vooral onder water, met name in de warme en ondiepe kustwateren. Aan het einde van deze periode sloeg het noodlot toe. In die tijd werden ongekende hoeveelheden water in de vorm van ijs gevangen in een ijskap die een groot deel van de Zuidpool bedekte. Door de ijsvorming daalde de zeespiegel met zo´n honderdvijftig meter en overleden veel soorten, die veelal in de ondiepe, warme zeeën leefden. De soorten die het wel overleefden moesten zien te leven in chemische, onherbergzame wateren, die ontstonden als gevolg van giftige metalen die in het zeewater werden opgelost toen de zeespiegel weer steeg. Door de stijgende zeespiegel daalde het zuurstofgehalte in het zeewater en hier kwamen de giftige metalen bij vrij.

De Laat-Ordovicische massa-extinctie betekende het einde voor 85 procent van alle soorten op aarde, veelal zeeorganismen. Het is hiermee de op één na grootste massa-extinctie ooit.

2. De Laat-Devonische extinctie (383-359 miljoen jaar geleden)

Deze massa-extinctie vond plaats aan het einde van het Devoon. In totaal verdween ongeveer 75 procent van alle soorten op aarde, wederom vooral zeeorganismen, waaronder een grote groep zeesponzen. Over de precieze oorzaak van deze massa-extinctie heerst veel discussie en onduidelijkheid. In deze periode was er sprake van een reeks schommelingen in het klimaat. Deze klimaatveranderingen, mogelijk veroorzaakt door de vulkanische activiteit in Siberië, verlaagden het zuurstofgehalte in de oceanen, waardoor veel zeeorganismen het niet overleefden.

Maar er bestaan ook nog andere theorieën over de oorzaak van deze massa-extinctie. Zo wordt er bijvoorbeeld vermoed dat het ook door een meteorietinslag werd veroorzaakt. De Siljan-krater in Zweden, een van de grootste bewaarde inslagkraters op aarde, dateert van zo’n 377 miljoen jaar geleden. Die inslag zou wellicht de oorzaak van deze massa-extinctie.

3. De Perm-Trias-extinctie (252 miljoen jaar geleden)

Deze massa-extinctie wordt ook wel het Grote Afsterven genoemd. De Perm-Trias-extinctie was de zwaarste die de aarde ooit heeft getroffen. Gedurende slechts zestigduizend jaar overleed 96 procent van alle zeesoorten en zo´n 75 procent van alle soorten op het land. Dit is ook de enige massa-extinctie uit het rijtje waarbij ook ontelbare insectensoorten verloren gingen, ongeveer één derde van alle soorten. De Siberische Trappen, een enorm gebied met actieve vulkanische scheuren, wordt gezien als de belangrijkste oorzaak voor deze massa-extinctie. Door broeikasgassen die bij de uitbarstingen vrijkwamen, steeg de temperatuur op aarde met zo´n veertien tot twintig graden Celsius.

Door de hoge temperaturen en het dalende zuurstofgehalte in de oceanen overleden er een ongekend aantal soorten organisme op aarde. De vegetatie op aarde herstelde pas na tien miljoen jaar.

4. De Trias-Jura-extinctie (201 miljoen jaar geleden)

Deze massa-extinctie vond plaats binnen slechts tienduizend jaar en betekende het einde van 80 procent van alle levende soorten op aarde. De oorzaak is wederom vulkanische activiteit, maar dit keer niet van de Siberische Trappen. In de periode van deze massa-extinctie veroorzaakte de ´Centraal-Atlantische Magmaprovincie´, wat nu de Atlantische Oceaan is, de uitstoot van enorme hoeveelheden broeikasgassen, met als gevolg een stijging van zo´n 2,7 tot 6 graden Celsius op aarde. Op sommige plekken lag door de uitbarstingen dikke laag basalt van wel vierhonderd meter dik. Door de uitstoot van de vulkaan raakte het water in de oceanen en zeeën verzuurd, waardoor veel soorten uitstierven.

In deze tijd waren de krokodillen op land de heersende dieren, maar veel krokodillensoorten stierven tijdens de Trias-Jura-extinctie uit. Hierdoor ontstond er ruimte voor de evolutie van de eerste dinosauriërs.

5. De Krijt-Tertiair massa-extinctie (66 miljoen jaar geleden)

Dit is veruit de meest bekende massa-extinctie van allemaal en de enige waarbij men ervan overtuigd is dat het is veroorzaakt door een meteorietinslag. Een meteoriet met een doorsnede van zo´n twaalf kilometer sloeg met een snelheid van 72.000 kilometer per uur in, in de zeebodem net voor de kust van waar nu het Mexicaanse schiereiland Yucatán ligt. De meteoriet liet een krater van bijna tweehonderd kilometer achter, maar dat niet alleen. Bij de inslag kwam er een grote hoeveelheid stof, puin en zwavel vrij. Bosbranden raasden binnen vijftienhonderd kilometer van de inslag en een enorme tsunami golfde over de aarde. Volledige ecosystemen stortten in. Experts beweren dat deze massa-extinctie mogelijk werd verergerd door de opwarming van de aarde, die werd veroorzaakt door vulkanisme in de Deccan Trappen in India.

Tijdens de Krijt-Tertiair massa-extinctie stierf ongeveer 76 procent van alle soorten op aarde uit, waaronder de niet-vliegende dinosauriërs, met als één van de bekendste voorbeelden de T-Rex.

Een zesde massa-extinctie?

De afgelopen jaren is er onder onderzoekers een discussie ontstaan over een mogelijke zesde massa-extinctie die zich heeft afgespeeld zo´n 230 miljoen jaar geleden, genaamd de Carnian Puvial Episode. Het gaat hierbij om desastreuse vulkaanuitbarstingen in de Canadese provincie Wrangellia waarbij er grote hoeveelheden broeikasgassen in de atmosfeer werden gepompt en de temperatuur op de aarde steeg. Dit leidde tot het uitsterven van veel leven op aarde, maar het zorgde ook voor het ontstaan van andere ecosystemen en dierensoorten, waaronder later soorten dinosaurussen, stellen onderzoekers. Volgens de onderzoekers speelde deze gebeurtenis een belangrijke rol bij herstellen van het leven op aarde en droeg het bij aan de opkomst van moderne ecosystemen.