Dirck Hartogh: Kapitein en Ontdekkingsreiziger

Dirck Hartogh werd geboren in de 16de eeuw en ondernam als kapitein voor de VOC vele tochten. Deze zeevaarder is voornamelijk beroemd vanwege zijn reis naar Australië in 1616. Wie was deze Nederlandse pionier en wat is zijn connectie met Australië?

De VOC

Dirck Hartogh (ook wel Dirk Hartog) werd circa 1583 geboren in Amsterdam als zoon van een schipper. Hartogh volgde in zijn vaders voetsporen en diende enkele jaren als stuurman voor de VOC. In 1611 trouwde hij met Meijnsje Abels, met wie hij geen kinderen zou krijgen. In ditzelfde jaar kocht hij ook zijn eigen schip, de Dolfijn. Met dit schip ondernam hij, in dienst van verschillende rijke handelaren, meerdere tochten. Hij voer onder andere naar Polen, Italië en het noorden van Rusland. In 1615 verkocht hij de Dolfijn, hij ging wederom in dienst van de VOC en werd kapitein van een schip genaamd de Eendracht.

De reis van de Eendracht

Januari 1616 voer de Eendracht als onderdeel van een vloot van vijf schepen voor het eerst weg van de Nederlandse kunst, waar zij uiteindelijk ruim twee jaar later pas weer zou terugkeren. Haar bestemming was Java, waar de vracht van het schip zou worden verruild voor specerijen. In augustus bereikte de Eendracht Kaap de Goede Hoop. Vanaf hier besloot de kapitein echter een alternatieve route te proberen, in plaats van de Afrikaanse kunstlijn te volgen stak hij de Indische Oceaan recht door over.

Vijf jaar eerder had een andere Nederlandse kapitein, Hendrik Brouwer, deze nieuwe route naar Nederlands-Indië voor het eerst gevaren. Door eerst een stuk naar het zuiden te varen, kon hij gebruik maken van de roaring forties, de naam van het gebied tussen de tussen 40 en 50 graden zuiderbreedte. Hier heerste een stevige en constante westenwind, die de reis aanzienlijk korter zou moeten maken. Hartogh maakte gebruik van deze route, maar boog niet op tijd af van naar het noorden. Ongeluk of niet, de Nederlandse kapitein en zijn bemanning zagen in oktober van 1616 een onbekende kunst aan de horizon verschijnen: Australië.

Australië en het Hartogh bord

25 oktober kwam de Eendracht aan bij Shark Bay (haaienbaai), het meest westelijke deel van Australië. Hartogh ging aan land op een eilandje nu bekend als Dirk Hartogeiland. Hier liet hij het nu zo bekende Hartog bord achter. Dit tinnen bord, afkomstig uit het scheepsservies van de Eendracht, werd aan een houten paal bevestigt en op de kliffen geplant. Er was het volgende op geschreven: “1616 den 25 octoberis hier aengecomen het schip deendracht van amsterdam de opperkoopman gillis mibais van lvick schipper dirck hatichs van amsterdam de 27 dito te seil geghn na bantvm de onderkopman ian stins de opperstivierman pietr dooke van bill (.......)” De laatste drie regels van het opschrift zijn niet meer te lezen. Het vastleggen van hun aanwezigheid was een gewoonte voor VOC-kapiteins, onder andere voor gebruik als herkenningspunt of voor communicatie.

Verdere reis

Na het eiland enkele dagen te hebben onderzocht en niemand te zijn tegengekomen vertrok de Eendracht weer. Het schip voer echter niet direct door naar Bantam, Java, maar stopte eerst in Makassar. De bemanning wist echter niet dat de VOC Makassar al ruim een jaar geleden had verlaten en dat de huidige sfeer vijandig was. Zestien bemanningsleden werden vermoord toen zij op zoek gingen naar de onderkoopman Jan Stijns, die al eerder van boord was gegaan. Engelse troepen begeleidden Stijns veilig terug naar het schip, waarna de Eendracht snel haar reis vervolgde. Zij arriveerde uiteindelijk in Ambon (dus niet Bantam) op 10 december 1616.

Na de ontdekking

Bijna een jaar later zou de Eendracht in Bantam aankomen, na eerst andere reizen binnen Azië zelf te hebben voltooid. Vervolgens arriveerde het schip op 16 oktober 1618 weer in Nederland. Hartoghs logboeken van de reis werden gebruikt om het stukje ontdekte kunst van Australië in kaart te brengen. De kapitein zelf kocht in 1619 wederom een eigen schip, dit keer genaamd de Gelukkige Leeuw. In dienst van nieuwe opdrachtgevers voer hij hiermee naar Venetië. Dit zou de kapitein zijn laatste reis worden, hij overleed in oktober 1621 en werd begraven in Amsterdam.

Het bord dat Hartogh achterliet in Australië werd in 1697 ontdekt door de Nederlander Willem de Vlamingh. Hij plaatste een nieuw bord (met toevoegingen) en nam het origineel terug naar het hoofdkwartier van de VOC. Via de VOC-collectie kreeg het Rijksmuseum het bord uiteindelijk in handen. In 2016 werd het bord voor een jaar uitgeleend aan Australië, vierhonderd jaar nadat het bord er oorspronkelijk werd achtergelaten. Het bord, het eerste Europese voorwerp dat werd achtergelaten in Australië, is inmiddels weer terug in het Rijksmuseum.

Heeft Hartogh nou echt Australië ontdekt? Hoewel hij door sommige bronnen inderdaad de eerste Europeaan die het eiland ontdekte wordt genoemd, had de Nederlander Willem Jansz het eiland tien jaar eerder al bezocht. Hartogh was echter wel de eerste Europeaan tastbaar bewijs achterliet van zijn bezoek aan Australië.