Het onvoltooide einde van de Russisch-Britse machtsstrijd: het Verdrag van Sint-Petersburg

Rusland en het Verenigd Koninkrijk streden aan het begin van de twintigste eeuw om hegemonie in Centraal-Azië. Deze Great Game zorgde voor een steeds grotere kans op een gewapend conflict. De Russen en Britten hadden echter redenen om dat te vermijden. Het Verdrag van Sint-Petersburg uit 1907 bracht ze tot elkaar. Maar de spanning bleef.  

Voor het Verenigd Koninkrijk was de veiligheid van India al lang een belangrijk vraagstuk. De Russische tsarina Catharina de Grote had al plannen gehad om troepen te sturen naar deze juweel in de kroon van het Britse imperium. De Franse keizer Napoleon had net voordat hij werd verslagen concrete ideeën uitgewerkt om via Perzië en Afghanistan India aan te vallen. In de negentiende eeuw nam de Britse zorg over de Russische opmars verder toe.

Verschoven Russische ambities

De Russen hadden hun grondgebied sinds de vijftiende eeuw permanent uitgebreid. Na het Congres van Wenen kwamen de grenzen in Europa echter min of meer vast te staan. Daar kwam bij dat het Verdrag van Parijs uit 1856, dat een einde maakte aan de Krimoorlog, op voorstel van de Britten een passage bevatte die de Bosporus en de Dardanellen afsloot voor Rusland. De Russen waren daardoor gedwongen hun territoriale ambities ergens anders te realiseren.

Great Game

Rusland richtte zijn blik daarom op de Kaukasus en Centraal-Azië. Daar werden bestaande koninkrijken en feodale vorstendommen binnen de Russische invloedssfeer gebracht. Tegelijkertijd probeerde het Verenigd Koninkrijk vanuit India naar het noorden op te rukken, onder meer door verschillende oorlogen met Afghanistan. De Russen en Britten stuurden militair-wetenschappelijke expedities en diplomatieke missies op pad om de regio in kaart te brengen en bondgenootschappen te sluiten. Dit was de Great Game, een spel van diplomatieke intriges en spionage. De vraag was hoe lang dat spel konden worden gespeeld?

Verdrag van Sint Petersburg

Lag de grens tussen beide imperia aan het begin van de twintigste eeuw nog ver uit elkaar, in 1907 was de afstand nog maar 20 mijl. Een botsing van belangen kwam daardoor steeds dichterbij. Zowel Rusland en het Verenigd Koninkrijk hadden echter redenen om een militair conflict te voorkomen.

Kras in het Britse vertrouwen

De met moeite door de Britten gewonnen Tweede Boerenoorlog van 1899 tot 1902, waarin de blanke Afrikaans sprekende inwoners van Zuid-Afrika het opnamen tegen de Britten om de onafhankelijkheid van enkele deelstaten in het huidige Zuid-Afrika, had een dikke kras opgeleverd in het Britse vertrouwen in de veiligheid van hun imperium. Daarnaast had de oorlog ook veel geld gekost. Dat maakte het Verenigd Koninkrijk bewust dat er iets moest veranderen. De Britten kozen onder andere voor een alliantie met de Japanners, zodat meer middelen konden worden ingezet voor de verdediging van India. Nog steeds hadden de Britten echter het gevoel dat hun verantwoordelijkheden wereldwijd te groot waren om de veiligheid van India te kunnen garanderen. Daarom werd in 1904 ook een verdrag met Frankrijk gesloten, de entente cordiale. Dat verminderde het risico op koloniale conflicten met Frankrijk in Afrika en het Midden-Oosten.

Herbronnen

De Russen leden op hun beurt in 1904 een smadelijke nederlaag in de oorlog tegen Japanners om de zeggenschap over Korea en Mantsjoerije. Dat het grote Rusland het aflegde tegen het kleine Japan zorgde voor grote interne onrust: de Russische revolutie van 1905. Een ander gevolg was dat Rusland nog eens goed ging kijken naar de expansie en de veiligheid van Russische imperium. Een eventuele strijd met het Verenigd Koninkrijk in Centraal-Azië was op dat moment een te grote stap. Volgens de Russische minister van Buitenlandse Zaken, Alexander Izvolski, moest Rusland inzien dat zonder stabilisatie van Ruslands positie in Azië het land zou afzakken tot een tweederangs natie. Dat zou ook nadelige gevolgen hebben voor de autoriteit en invloed van het land in Europa.

Vermindering spanning

Beide landen hadden daarom belang bij vermindering van de spanning. De Britten waren er nog steeds niet gerust op dat ze stevig genoeg in de schoenen stonden om een militaire strijd om India te dragen. De Russen waren nog herstellende van de nasleep van de nederlaag tegen de Japanners. In augustus 1907 sloten ze daarom een verdrag om een gewapend conflict te voorkomen: het Verdrag van Sint Petersburg.

Invloedsferen

Het verdrag verdeelde de invloedssferen tussen beide landen. Afghanistan werd een semi-protectoraat van de Britten, waar Rusland zich niet mee zou bemoeien. Perzië werd opgedeeld in een Russisch en Britse invloedssfeer met een neutrale tussenzone. Tibet werd door de kemphanen niet meer geclaimd. China werd gezien als de dominerende staat in dat land. Maar ondanks dat alles was het verdrag niet het einde van de Great Game.

Onrust in Perzië

In Perzië waren aan het begin van de twintigste eeuw pogingen ondernomen om het land te moderniseren. Zo kwam er bijvoorbeeld een parlement (Majlis). Dat ging echter gepaard met revolutie en chaos. De Russen, langzaam aan herstellende van hun eigen binnenlandse onrust, gebruikten dit machtsvacuüm om de macht in hun Perzische invloedsfeer te vergroten. Dit deden zij via de weg van ‘vreedzaam binnendringen in uniform’. Dat betekende vooral het opstoken van binnenlandse onrust om daarmee stap voor stap de macht naar zich toe te kunnen trekken. Voor de Britten ging dit in tegen de letter en geest van het verdrag uit 1907. Daarin was afgesproken dat de Perzische invloedsferen zelfstandig zouden kunnen blijven functioneren.

Commerciële en strategische belangen

Daarbij speelde ook mee dat er een discussie was over de aanleg van spoorlijnen in Perzië. Dat ging over handel, maar ook over de mogelijkheid om snel troepen te kunnen verplaatsen. Vooral voor de Britten was dat belangrijk. Voor hen was het verdrag vooral gericht op de veiligheid van India. Daar kwam bij dat de Britten steeds afhankelijker werden van de olie uit de neutrale Perzische zone. Volgens Winston Churchill, op dat moment “First Lord of the Admiralty” (minister van Marine), was het Britse belang door schepen die op olie voeren zo belangrijk geworden, dat zekerheid nodig was over de aanschaf olievoorraden tegen een vaste prijs. De machtige Royal Navy was immers weerloos zonder de olie uit het Midden-Oosten.

Afghaanse onwil

De Russen hadden echter ook hun klachten en wensen na ondertekening van het verdrag. Afghanistan, het semi-protectoraat van het Verenigd Koninkrijk, weigerde het Verdrag van Sint-Petersburg te erkennen. Het land leek sowieso zijn eigen koers te varen. Het frustreerde onder andere het grensverkeer en de handel met de Russen en stookte volgens Rusland bewust grensoverschrijdende onrust door steun aan het panislamisme: de bevordering van het zelfbewustzijn en het streven naar zelfstandigheid van moslims. De Russen wilde daarom graag meer invloed in dit land.

Vraagtekens over Tibet

In de periode na de ondertekening van Verdrag van Sint Petersburg werd het onrustig rondom Tibet. In China viel in 1912 de laatste keizerlijke dynastie waarvoor de Republiek China in de plaats kwam. Tibet zelf verklaarde zich daarna onafhankelijk. De onrust betekende dat het Verenigde Koninkrijk, dat via Brits-Indië grensde aan Tibet, haar belangen moest verdedigen. Daar dreigde juist weer in Russische ogen een overschrijding van de afspraken uit 1907.

Onhoudbare afspraken

De oplopende spanning in Perzië, Afghanistan en Tibet overtuigden Rusland en het Verenigd Koninkrijk dat er opnieuw moest worden onderhandeld. De Russen wilden vooral meer invloed in Afghanistan en hun Perzische zone, in ruil voor meer Britse invloed in Tibet. De Britten zagen met het groeiende belang van olie wel wat in een andere opzet van de Perzische deling. De dreiging betrof namelijk niet alleen meer India, maar ook het veiligstellen van de olievoorraden.    

Eind van het Verdrag van Sint-Petersburg  

Onderhandelingen kwamen er echter nooit. Door de uitbraak van de Eerste Wereldoorlog verschoof de aandacht van Centraal-Azië naar de ontwikkelingen in Europa. Ook de Russische Revolutie van 1917 zorgde ervoor dat gesprekken over de toekomst van de relatie tussen Rusland en het Verenigd Koninkrijk in Centraal-Azië niet van de grond kwamen. Of nieuwe onderhandelingen daarom ooit succesvol zouden zijn geweest, blijft voor altijd de vraag.

Bronnen:

• Siegel, J., Endgame. Britain, Russia and the Final Struggle for Central Asia, New York 2002
• Wijdeven, I. van de, De rafelranden van Europa, Houten 2016 

Afbeeldingen:

• Kaart van de verdeling naar aanleiding van het Verdrag van Sint Petersburg uit 1907. Edward Granville Browne [Public domain] via Wikimedia Commons
• De verdeling van Perzië: Fabienkhan [CC BY-SA 2.5] via Wikimedia commons 
• Het Britse imperium: Vadac [CC BY-SA 2.5] via Wikimedia Commons