Historische herkomst van het gezegde ‘het deksel op je neus krijgen’
Iemand die heel erg graag iets wil hebben en zich alleen maar op dat ene richt, heeft grote kans dat hij niets krijgt. En dan wordt er vaak gezegd dat hij het deksel op de neus krijgt. Maar wat betekent dat en waar komt het gezegde vandaan?
Het hele gezegde is eigenlijk: wie het onderste uit de kan wil hebben, krijgt het deksel op de neus. Al wordt er in plaats van deksel ook wel eens het woord lid gebruikt. Het gezegde verwijst naar oude schenkkannen en bekers, waar vaak een flapdeksel op zat, een lid. Zo’n deksel zat met een klein schaniertje vast. Als je het allerlaatste slokje bier of wijn uit zo’n kan wilde drinken, moest je het deksel vasthouden, anders klapte dat hard op je neus. En omdat vrijwel altijd tinnen of aardewerken deksels waren, kon dat hard aankomen.
Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!
Het gezegde is dus vooral een metafoor voor de wijsheid dat wie echt alles wil hebben -en daardoor de rest van de wereld uit het oog verliest-, daar vaak een prijs voor moet betalen. In deze metafoor is de klap van het deksel die op je neus, of ergens anders in je gezicht terechtkomt, de prijs die betaald wordt. Het gezegde past daarbij in een aantal moraliserende gezegden, net als bijvoorbeeld ‘boontje komt om zijn loontje’, een gezegde waarvan de herkomst voor een deel overeenkomt met het gezegde ‘het deksel op je neus krijgen’. Beiden zijn terug te vinden in hetzelfde zeventiende-eeuwse werk de Klucht van Oene van Jan Vos uit 1662. In de Klucht van Oene zegt de Schout ‘die et lest uit de kan wil hebbe/zel et lidt gemienlijk op zen neus vallen’.
Drinkkannen en pullen met deksel
Drinkkannen of -pullen met deksel waren in de late middeleeuwen en de vroegmoderne tijd gebruikelijk. Door zo’n deksel werd voorkomen dat vliegen en andere insecten in een bierpul of -kroes kropen. Of de grote pestepidemie van de veertiende eeuw daaraan ten grondslag ligt, is niet zeker. Indertijd werden insecten nog lang niet altijd aan de verspreiding van ziektes gekoppeld, al kan het zeker zo zijn dat een bepaald gevoelsmatig concept van hygiëne wel een rol speelde. Maar hoewel zulke pullen dus al oud zijn en de volkswijsheid waarop het gezegde gebaseerd is, waarschijnlijk ook al erg oud is, is de Klucht van Oene het oudste literaire werk waarin het gezegde teruggevonden is.
Spreekwoorden – hoe zit het ook alweer?
Wij maken deze rubriek in samenwerking met Van Dale. De meeste informatie halen we uit het Van Dale Spreekwoordenboek, samengesteld door Dikke Van Dale-hoofdredacteur Ton den Boon. Daarin staan alle gangbare Nederlandse en Vlaamse spreekwoorden vind én hun geschiedenis, in woord en beeld.
De bierpullen en kannen met deksel werden in heel Noordwest-Europa gebruikt, maar werden vooral populair in Duitsland, waar je in veel souvenirwinkels nog steeds rijkversierde bierpullen met deksel kan krijgen. Het zal dan ook geen verrassing zijn dat er ook een Duitse variant op het gezegde bestaat, dat ook van de metafoor met de drinkkan en het deksel gebruikt maakt: Wer das letzte aus der kanne haben will, dem fällt der Deckel auf die Nase.
