Hoe generaties van Habsburgse inteelt zorgden voor "de Behekste" Koning Karel II en het einde van een dynastie

Het huis van Habsburg was sinds de 15de eeuw een van de belangrijkste dynastieën van Europa. De Habsburgers excelleerden in ‘slimme huwelijkspolitiek’ om hun macht uit te breiden. Door binnen de familie te blijven trouwen kon de Habsburgse dynastie haar macht in Europa verankeren. De Habsburgse inteelt kende echter ook haar negatieve gevolgen. Hoelang kan een dynastie binnen de familie blijven trouwen voor het hen parten zal spelen?

Op 6 november 1661 werd Karel II geboren. Vier jaar na zijn geboorte werd hij koning van Spanje, de Zuidelijke Nederlanden, Napels en Sicilië. “De Behekste”, zoals zijn bijnaam luidde, kon door een lange lijst aan gezondheidsproblemen niet zelf regeren. Zijn moeder, Marianne van Oostenrijk, trad op als regent. In 1700 stierf Karel II zonder kinderen als laatste van de Spaanse Habsburg dynastie. Zijn hele leven werd hij gekweld door inteelt gerelateerde gezondheidsproblemen en zijn autopsie bracht opzienbarende resultaten voort. Er zou bijvoorbeeld geen druppel bloed in zijn lichaam gezeten hebben.

Het leven van Karel II

Het huwelijk tussen de ouders van Karel II, Filips IV en Marianne van Oostenrijk, was een huwelijk tussen een neef en nicht en het zoveelste huwelijk in een lange reeks van trouwerijen tussen bloedverwanten. Ook toen het Huis van Habsburg zich in de 16de eeuw opsplitste in een Spaanse en Oostenrijkse tak, bleef inteelt de norm. Alle acht de grootouders van Karel II stamden af van Johanna van Castilië en Filips I van Castilië.  Door deze lange traditie van huwelijken binnen de familie was de kans op genetische aandoeningen bij Karel II ongeveer even groot als bij een huwelijk tussen een broer en zus.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Karel II werd in 1661 dan ook geboren met een hoop gezondheidsproblemen. Alle uiterlijke kenmerken die typerend waren voor de Habsburgers, waren bij Karel II nog verder uitvergroot. Zijn hoofd was buitenproportioneel groot en zijn ‘Habsburgse kin” stak zover uit dat hij amper kon eten. Hij kon pas praten rond zijn vierde en lopen deed hij pas toen hij acht was. Naast zijn fysieke problemen was Karel II mentaal instabiel en kon hij geen onderwijs volgen. Al voor zijn 11de verjaardag had de Spaanse koning mazelen, waterpokken, rode hond, pokken en meerdere infecties opgelopen.

Omdat Karel II geboren was in een tijd van bijgelovigheid werd gedacht dat de duivel achter zijn mentale en fysieke problemen zat. Hij kreeg de bijnaam El Hechizado, wat ‘de Behekste’ betekent, en meerdere exorcisten hebben geprobeerd de duivel uit de Spaanse koning te drijven. De exorcisten hadden geen succes. Op zijn 35ste was Karel II verlamd, epileptisch, vrijwel tandeloos, compleet kaal en slechtziend. Een jaar later zou hij ook doof worden. In 1700 stierf hij op 38-jarige leeftijd.

De gezondheidsproblemen van Karel II

Tot op de dag van vandaag speculeren wetenschappers over de kwalen van de Spaanse koning. Een mogelijkheid is dat de koning aan het Martin-Bell syndroom leed, wat tot een wat langwerpiger hoofd, grotere oren en lichte verstandelijke beperkingen kan leiden. Vooral de fysieke kenmerken van dit syndroom komen overeen met portretten van Karel II. Wetenschappers van de twee Spaanse ziekenhuizen schrijven in Charles II: From Spell to Genitourinary Pathology dat Karel II waarschijnlijk leed aan een vorm van het Klinefelter syndroom. Hierdoor zou hij interseks zijn geweest, wat onder andere zijn vermoedelijke onvruchtbaarheid zou verklaren. Na de geboorte van Karel II werd een brief naar de Graaf Potting, een ambassadeur in Madrid, verzonden waarin stond dat: “Ze zeggen duidelijk, onder andere, dat men niet denkt dat Spanje een prins heeft, omdat hij [Karel II] niet mannelijk, maar vrouwelijk is.” De onduidelijkheid rondom het geslacht van de pasgeboren Karel zou ook duiden op een vorm van het Klinefelter syndroom.

De autopsie van Karel II

Na het overlijden van de 38-jarige Karel II werd besloten een autopsie uit te voeren. Normaal gesproken werd er geen autopsie uitgevoerd na de dood van een lid van de Habsburg familie, maar omdat gedacht werd dat Karel II behekst was, werd een uitzondering gemaakt. De autopsie leidde tot de conclusie dat de Spaanse koning onder andere “geen druppel bloed in zijn lichaam had, zijn hart de grootte van een peperkorrel was, hij één zwarte teelbal had en zijn hoofd vol water zat”.

De autopsie moet echter wel met een korrel zout genomen worden. Het lijkt bijvoorbeeld onwaarschijnlijk dat Karel II echt geen druppel bloed in zijn lichaam had. Autopsies werden aan het eind van de 17de eeuw populair in Europa, maar de dokters die autopsies uitvoerden deden dat heel anders dan dokters dat tegenwoordig doen. Pas halverwege de 19de eeuw werd definitief niet meer geloofd in de ‘humoren’ theorie. Dit idee stamt uit de Griekse oudheid en gaat er van uit dat in het lichaam vier sappen in balans zijn; bloed, geel gal, zwart gal en slijm. Ziektes zouden voortkomen uit een verstoring in de balans van deze sappen. Bij een autopsie werd dus lange tijd niet gekeken naar wat er mis was met specifieke organen, maar werd er gezocht naar een algehele onbalans van deze sappen.

De vreemde bevindingen die uit de autopsie kwamen kunnen ook te maken hebben gehad met politiek. Na de dood van Karel II brak de Spaanse Succesieoorlog uit en kwam Filips V, een koning van de Bourbon dynastie, aan de macht. Het was niet vreemd voor een nieuwe dynastie om eerst de oude dynastie in diskrediet te brengen. De autopsie van de “behekste” Karel II was hier uitermate geschikt voor.

Wat ook nog een rol kan spelen is dat het menselijk lichaam al snel na de dood kan vervormen of verrotten. Afhangend van hoe snel de autopsie na de dood van Karel II plaatsvond, kon dit de resultaten beïnvloeden.

De dood van Karel II

Met de opzienbarende resultaten die de autopsie naar voren bracht, kwam ook de vraag naar voren waar Karel II nu precies aan stierf. De dood van de Spaanse koning zou te wijten kunnen zijn aan een malaria-epidemie die in 1693 in Madrid plaatsvond. De chronische complicaties die de malaria infectie voortbracht zouden, in combinatie met chronisch nierfalen, uiteindelijk tot de dood van de onfortuinlijke Karel II hebben geleid.

Ondanks dat het leven en de autopsie van Karel II nog steeds veel onbeantwoorde vragen opleveren, is wel duidelijk dat veel van zijn kwalen, waaronder de “Habsburgse kin”, voortkwamen uit generaties van inteelt. Want alhoewel de autopsie misschien niet volledig betrouwbaar is, is het wel zeker dat Karel II een zwaar leven heeft geleid vol ziektes en ongemakken.

Met de dood van Karel II eindigde niet alleen zijn ongelukkige leven, maar omdat hij geen kinderen had eindigde ook de Spaanse tak van de Habsburgse familie. Door de uitbraak van de Spaanse Succesieoorlog in 1701 ging zelfs Karels laatste wens om de territoriale integriteit van zijn rijk te bewaren verloren. De generaties van inteelt hadden de Habsburgers in eerste instantie een groot rijk opgeleverd, maar speelde hen nu ook parten.

Bronnen:

• M.D. Turliuc, A.I. Cucu, A. Perciaccante, G. Tosolini, S. De Luca, B. Costachescu, C.F. Costea, European Neurology: Hydrocephalus of King Charles II of Spain, the Bewitched King
• A.G. López, A. Arruza Echevarría, J. Padilla Nieva, R. Puig Giró, History of Urology: Charles II: From Spell to Genitourinary Pathology
• Historiek: Karel II van Spanje (1661-1700) - De Behekste
• Britannica: Charles II King of Spain
• Brittanica: House of Habsburg
• VRT NWS: "Habsburgse kin" was zeer waarschijnlijk het gevolg van inteelt
• El Mundo: "Lafama del 'desafortunado Carlos II' es propaganda borbónica"

Afbeeldingen:

• Afbeelding 1: Portret van Koning Karel II van Spanje, 17de eeuw. [Public Domain] via Wikimedia Commons
• Afbeelding 2: Stamboom van Koning Karel II van Spanje (1661-1700). [CC by-sa 2.5] Lec CRP1, Unchanged via Wikimedia Commons
• Afbeelding 3: Portret van Koning Karel II van Spanje, circa 1680. [CC by-sa 4.0], Unchanged via Wikimedia Commons