De zeeslag bij Vigo op 12 oktober 1702. Een schilderij van Ludolf Bakhuizen uit 1702, National Maritime Museum [BHC2216].

De Spaanse Successieoorlog in vogelvlucht: een overzicht

Na het overlijden van koning Karel II van Spanje in 1700, ontstond een strijd om de Spaanse troon. Karel II was namelijk de laatste uit de Spaanse tak van het huis Habsburg en overleed zonder nageslacht. De strijd om de troon ging tussen Filips van Bourbon en Karel van Oostenrijk. Beide mannen hadden familiebanden met Karel II, waardoor zij - of eigenlijk hun (groot)vader - een claim hadden op de troon. De Spaanse Successieoorlog ging in 1701 van start en duurde tot 1714: wat gebeurde er in die jaren?

Familiebanden

Het Franse koningshuis maakte aanspraak op de Spaanse troon door de familiebanden van de Franse koning Lodewijk XIV met het Spaanse koningshuis. Hij was Filips’ grootvader en wilde dat Filips de Spaanse troon betrad omdat hijzelf getrouwd was met de zus van Filips IV, die de vader van Karel II was. Maar ook de Oostenrijkse tak van het huis Habsburg wilde een claim maken op de Spaanse troon. De vader van Karel van Oostenrijk, Leopold I van het Heilige Roomse Rijk, wilde zijn zoon Karel op de troon hebben, omdat hijzelf getrouwd was met de dochter van Filips IV en hij daarnaast ook de kleinzoon was van Filips III. Maar wie had nou meer recht op de troon?

Koning Karel II van Spanje. Een schilderij van Don Juan Carreño de Miranda.

Zwakke genen en de Habsburgse kin

Karel II overleed niet zomaar op jonge leeftijd en de oorzaak van zijn vroege overlijden was ook de reden dat hij geen kinderen kon krijgen. Onder de Habsburgers was het namelijk gebruikelijk om binnen de familie te trouwen en kinderen te krijgen. Hierdoor ontstond een incestueuze familielijn en de familie werd generatie naar generatie steeds zwakker: familieleden hadden last van enorm veel genetische aandoeningen voor die elke generatie alsmaar erger werden. Bij Karel II was het toppunt bereikt: hij leed vermoedelijk aan het syndroom van Klinefelter, hij was mismaakt, hij had een lage intelligentie en hij kon derhalve geen kinderen krijgen. Hij had daarnaast ook de bekende Habsburgse kin, die enorm vooruitstak en daardoor het kauwen enorm vermoeilijkte. Als gevolg van de zwakke genen en vele aandoeningen overleed Karel II op 38-jarige leeftijd zonder kinderen. De strijd om de Spaanse troon begon.

De onderverdeling van het Spaanse rijk

Al voor Karel’s overlijden hadden de Oostenrijkers en Fransen stiekem het Spaanse rijk onderverdeeld. De Oostenrijkers zouden Spanje, Portugal, de Nederlanden en de Spaanse koloniën overnemen, terwijl de Fransen de Spaanse bezittingen in Italië en het Baskenland zouden toe-eigenen. Maar Karel II had andere plannen: in eerste instantie had hij een testament samengesteld waarin het rijk werd toebedeeld aan Jozef Ferdinand van Beieren, de kleinzoon van Leopold I. Hiervoor waren duidelijk zijn moeder, Maria Anna van Oostenrijk, en zijn tweede vrouw, Maria Anna van Beieren, verantwoordelijk. Maar toen Jozef al op zesjarige leeftijd overleed, moest Karel zijn testament veranderen. Wie werd nu de troonopvolger?

Het nieuwe testament

In het nieuwe testament werd vastgesteld dat de Spaanse troon zou worden overgedragen aan Filips van Bourbon, de kleinzoon van de Franse Lodewijk XIV. Dit lijkt op het eerste gezicht een vreemd besluit, aangezien Spanje al jaren in oorlog was met Frankrijk. Maar zo gek was het nog niet, aangezien de machtigste vorst van Europa, Frankrijk dus, het land bescherming kon bieden. In het testament werd wel benadrukt dat het Spaanse en Franse rijk niet samengevoegd mochten worden tot één rijk. In navolging van het testament werd Filips van Bourbon, die vanaf toen Filips V werd genoemd, in 1701 tot koning van Spanje gekroond.

De onderhandelingen en afspraken in de Vrede van Rijswijk, 20 september 1697.

De vrede van Rijswijk

Lodewijk XIV had een enorm risico genomen door zijn kleinzoon op de Spaanse troon te zetten. Aan het eind van de negenjarige oorlog, in 1697, had hij namelijk een vredesverdrag gesloten in de vrede van Rijswijk met de Grote Alliantie, bestaande uit het Heilige Roomse Rijk, Denemarken, Zweden, het hertogdom Savoie, Spanje, Engeland en de Nederlandse Republiek. Hierin was afgesproken dat Lodewijk zijn veroveringen in Spanje ongedaan moest maken. De Alliantie had als voornaamste doel om de machtsbalans in Europa in evenwicht te houden. Wanneer Lodewijk de Spaanse troon zou claimen voor zijn kleinzoon, dan zou dat nog wel eens voor veel ophef kunnen zorgen bij de Grote Alliantie. En inderdaad: de Alliantie kwam met een overeenkomst waarin zij stelden dat niet Filips van Bourbon, maar Karel van Oostenrijk recht had op de Spaanse troon. De wensen van de Alliantie en Filips van Bourbon botsten en de Spaanse Successieoorlog brak uit.

Conflicten en zeeslagen

In 1701 begonnen de eerste gevechten van de oorlog. Het leger van hertogdom Savoie viel de Spaanse delen van Italië binnen, die nu door de Fransen werd bezet. De hertog van Savoie besloot met Frankrijk samen te werken en bood zijn dochter Maria Louisa aan als vrouw voor Filips V, die nog datzelfde jaar trouwden. Maar pas in 1702 verklaarde de Alliantie officieel de oorlog aan Frankrijk. In de komende jaren hield de oorlog Europa in zijn greep. Er ontstonden verschillende conflicten waarbij de Europese mogendheden probeerden om land voor zich te winnen. Een belangrijk keerpunt was de zeeslag bij Vigo. Door deze slag verwisselde ook Portugal van kant en sloten zich aan bij de Alliantie. Nu kon Spanje ook vanuit Portugal over land worden aangevallen. De oorlog woedde voort: de Alliantie won slag na slag in het Europese binnenland. Ondertussen bleef Filips V op de Spaanse troon, voornamelijk omdat hij populair was bij het volk. Maar de oorlog kostte beide partijen veel geld, waardoor de oorlog in een impasse terecht kwam. De Fransen waren weggeduwd uit Noord-Italië en de Spanjaarden uit Zuid-Italië. Toch bleven Frankrijk en Spanje zelf onaangetast. De vraag was of de oorlog nog wel door moest gaan.

Macht over Europa

In 1705 overleed plots Leopold I, waardoor zijn oudste zoon Josef I op de troon kwam. Maar ook hij overleed al vrij snel, in 1711. Dit betekende dat Karel van Oostenrijk nu keizer was van het Heilige Roomse Rijk. Hij was ook degene die vocht om de Spaanse troon. Dit zorgde voor veel ophef in Europa. Men wilde niet dat zowel het Heilige Roomse Rijk als de Spaanse troon in zijn handen zou komen, want dit zou betekenen dat hij enorm veel macht zou krijgen over Europa. De Grote Alliantie wilde een betere balans van de macht.

De eerste editie van de Vrede van Utrecht. Links in het Spaans, en rechts in het Latijn en Engels.

De Vrede van Utrecht

Om toch tot betere machtsbalans te komen, werden er verschillende onderhandelingen uitgevoerd. De Vrede van Utrecht was daar een van. Het vredescongres vond plaats in Utrecht tussen 1712 en 1713. Tijdens de bijeenkomsten werd besloten dat Frankrijk en Spanje hun eigen grondgebied mochten behouden, maar daarnaast geen ander land mocht bezitten. In Spanje mocht Filips V nog steeds blijven regeren en in Frankrijk mocht Lodewijk XIV blijven regeren, maar zij mochten geen aanspraak doen op elkaars troon. Op deze wijze werd de Franse macht ingeperkt. De Britten kregen het voor elkaar om Gibraltar te houden, waardoor zij de toegang tot de Middellandse Zee beheersten. Na het voltooien van alle onderhandelingen, kwam in 1714 de Spaanse Successieoorlog tot een einde.