Michail Bakoenin: Filosoof of Revolutionair?

De invloedrijkste figuur binnen het anarchisme van de negentiende eeuw was zonder twijfel Michail Bakoenin. Tijdens en na zijn turbulente leven als revolutionair, vormde hij een inspiratiebron voor anarchisten over de hele wereld. Bakoenin was ook een fel tegenstander van Karl Marx, met wie hij concurreerde om het leiderschap van de Eerste Internationale. Hij was echter geen systematische denker. Daarom bestaat er controverse over de vraag of Bakoenin wel als een filosoof dient te worden beschouwd.

Michail Bakoenin

Bakoenin werd op 30 mei 1814 geboren, als de oudste zoon van een gezin uit de lagere adel in de Russische provincie Tver. Op veertienjarige leeftijd ging hij studeren aan de artillerieacademie van St. Petersburg. Aan Bakoenin’s militaire carrière kwam een vroegtijdig einde in 1835, toen hij zich uit het leger terugtrok. In datzelfde jaar ging hij filosofie studeren in Moskou. Vijf jaar later vertrok Bakoenin naar Berlijn om zijn studie af te maken.

Eenmaal in Berlijn aangekomen raakte Bakoenin al snel betrokken bij de Jong-Hegelianen, een groep radicale aanhangers van Hegel. Hij raakte hierdoor geïnspireerd en zijn gedachtegoed radicaliseerde. In 1842 publiceerde hij een radicaal pamflet, waarin hij pleitte voor een vreedzame democratische omwenteling. Om zijn opruiende activiteiten een halt toe te roepen, diende Rusland een uitleveringsverzoek in. Bakoenin vertrok daarop uit Duitsland, waarna hij zes jaar tussen verschillende Europese bestemmingen zwierf.

Betrokken bij drie opstanden

In tegenstelling tot Marx was Bakoenin geen kamergeleerde. Hij was meer een man van actie. Toen in Parijs de Februarirevolutie van 1848 uitbrak, reisde Bakoenin naar de Franse hoofdstad, waar hij fanatiek meestreed met de revolutionairen. In juni stond Bakoenin opnieuw op de barricades, dit keer tijdens een opstand tegen de Habsburgse monarchie in Praag. Deze rebellie werd echter neergeslagen, waarna hij naar Duitsland vluchtte. De Duitse vorsten waren daar druk bezig de verworvenheden van het revolutiejaar terug te draaien. In Dresden braken er daarover onrusten uit. Bakoenin was er als de kippen bij om ook deze opstand te steunen. Hij werd adviseur van de leider van de opstandelingen. Wederom mislukte de opstand echter, waarna Bakoenin werd gearresteerd.

Na gevangenschap tot cultfiguur uitgegroeid

Bakoenin werd tot levenslang veroordeeld. In 1851 werd hij aan Rusland uitgeleverd om daar zijn tijd uit te zitten. Zes jaar later werd zijn straf omgezet in levenslange verbanning naar Siberië. De gouverneur van Siberië was echter een neef van zijn moeder, waardoor hij al snel meer bewegingsvrijheid kreeg. In 1861 kreeg hij toestemming om op een handelsexpeditie te gaan, waarbij hij van de gelegenheid gebruik maakte om naar de Verenigde Staten te vluchten. In de periode na zijn gevangenschap begon hij met het uitdragen van het anarchistische gedachtegoed. Hij reisde tussen verschillende bestemmingen, waar hij het anarchisme preekte, genootschappen opzette, pamfletten schreef en af en toe opstanden steunden. Hij bereikte zo internationale faam en groeide uit tot een icoon van radicale groeperingen in heel Europa.

Conflict met Marx

In 1868 raakte Bakoenin bij de Eerste Internationale, een federatie van arbeidersklasse-partijen uit heel Europa, met Marx in conflict over de te volgen strategie. Bakoenin geloofde namelijk alleen in een onmiddellijke revolutie. De oude orde was door en door verrot. Alleen door de status quo onmiddellijk en volledig omver te werpen kon er een wezenlijke verandering worden gebracht. Elke vorm van regering was een onderdrukking, dus staatsautoriteit moest worden afgeschaft. Dit bracht hem op ramkoers met Marx, die de dictatuur van het proletariaat als ‘tussenfase’ had bepaald. Dit resulteerde er uiteindelijk in dat Bakoenin en zijn volgelingen in 1872 uit de Internationale werden gezet. Bakoenin sleet zijn laatste jaren in Zwitserland, tot zijn dood in 1876.

Incoherent gedachtegoed

Anders dan Marx was Bakoenin geen systematische denker. Hij schreef veel, maar maakte uiteindelijk geen enkel boek af. Zijn overige geschriften vormen een weinig coherente lappendeken van ideeën. Bakoenin geloofde ook niet in ‘wetten van de geschiedenis.’ Hij stelde in plaats daarvan dat mensen hun eigen lotsbestemmingen vormgeven en hun levensloop niet tot een serie sociologische formules gereduceerd kon worden. Tegenover Marx’ ‘wetenschappelijke socialisme’,  plaatste Bakoenin een ‘instinctief socialisme’.

Wel of geen filosoof?

Deze incoherentie van Bakoenins gedachtegoed leidde ertoe dat critici betwijfelen of hij wel als een filosoof kan worden gezien. Hij zou eerder een charismatische revolutionair dan een intellectuele theoreticus zijn geweest. De Amerikaanse historicus Paul Avrich stelde echter dat Bakoenins ideeën wel degelijk invloed hadden. Zo wees Avrich erop dat hij bepaalde processen beter doorzag dan Marx. Zo geloofde Bakoenin dat een ware revolutie spontaan tot stand zou komen, als de uitgebuite massa gedreven door instinctieve woede en rechtvaardigheidsgevoel haar onderdrukkers als een lynchmob zou bestormen. Historisch onderzoek laat zien dat veel revoluties ongepland waren en opgefokte menigtes er een belangrijke rol inspeelden.

Daarnaast voorspelde Bakoenin dat de revolutie in de primitiefste landen zou plaatsvinden, waar de grote massa het minst te verliezen zou hebben. Wellicht is het toeval, maar de communistische revoluties vonden niet in het welvarende West-Europa van Marx plaats, maar in het agrarische Rusland en China. Los van de vraag in hoeverre Bakoenin als een filosoof kan worden geclassificeerd, blijft het feit dat Bakoenin een belangrijke stempel heeft gedrukt op het revolutionaire gedachtegoed tijdens en na de 19e eeuw. In dat opzicht geldt hij dus wel degelijk als een invloedrijke denker.

BRONNEN:

• Paul Avrich, 'The Legacy of Bakunin', Russian Review, 29 (1970): 2, pagina 129-142. 
• Britannica
• Encyclopedia.com

Afbeeldingen:

• Foto: Nadar [Public domain], via Wikimedia Commons
• Foto: John Jabez Edwin Mayal [Public domain], via Wikimedia Commons