Sumer: grondlegger van de menselijke beschaving

In het zuidelijkste puntje van Mesopotamië vond je vijfduizend jaar geleden de Sumerische beschaving. De Sumeriërs ontwikkelden een stedelijke samenleving en deden de revolutionaire uitvinding van het schrift. Ze regeerden tweeduizend jaar lang in het zuiden van Mesopotamië en worden vaak gezien als de scheppers van de beschaving zoals wij die nu kennen. Maar waren zij wel echt de grondleggers van de beschaving?

Opkomst van het rijk

De Sumeriërs worden vaak gezien als de grondleggers van de menselijke beschaving. Maar zij waren niet de eerste beschaving die opkwam in Mesopotamië. Voor de Sumeriërs neerstreken in het gebied, ontstond rond 6.500 v.Chr. de Obeidcultuur in het gebied. Dit volk zorgde voor veel ontwikkelingen in de landbouw, textielverwerking en productie van aardewerk en bouwde al dorpen en steden. Ze leefden duizenden jaren in het zuiden van Mesopotamië, totdat in 3.800 v.Chr. een nieuwe beschaving opdook. Dit volk kwam waarschijnlijk oorspronkelijk uit Anatolië, een regio die een deel van het huidige Turkije beslaat. Deze nieuwkomers noemen we nu de Sumeriërs. Ze stichtten een aantal belangrijke stadstaten, bestaande uit een ommuurde stad en omliggende dorpen.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Uruk

Veruit de meest invloedrijke stadstaat die door de Sumeriërs werd gesticht was Uruk. Deze stadstaat bereikte haar hoogtepunt rond 2.800 v.Chr., toen er maar liefst 80.000 woonden omringd door een hoge verdedigingsmuur van bijna tien kilometer lang. Het was destijds de grootste ‘stad’ van de wereld, en deze werd geregeerd door verschillende priesterkoningen geholpen door machtige huishoudens en de adel. Naast dat Uruk in de Vroegdynastieke tijd (ca. 2.900-2.110 v.Chr.) het belangrijkste religieuze centrum van Mesopotamië was, zorgde deze politieke organisatie ervoor dat de Sumerische stadstaat ook wordt gezien als de eerste echte politieke staat, en daarmee als grondlegger van de menselijke beschaving.

Het schrift

Een andere reden waarom de Sumerische beschaving zo belangrijk is volgens wetenschappers, is omdat ze vrijwel zeker het moderne schrift hebben uitgevonden. Er zijn enorm veel kleitabletten opgegraven door archeologen afkomstig van de Sumerische beschaving. Rond het jaar 3.200 v.Chr. werd het schrift uitgevonden in de buurt van de rivieren Eufraat en de Tigris. De eerste versies van dit Sumerische schrift waren pictografisch, gebaseerd op tekeningen van voorwerpen en figuren. Langzaam maar zeker ontstond er echter een stelsel van ongeveer zeshonderd alfabetische tekens, dat we nu het spijkerschrift noemen. Dit gebeurde rond de 14e eeuw v.Chr.

Het Sumerische schrift was vooral bijzonder omdat het niet alleen werd gebruikt voor belangrijke religieuze of politieke doeleinden, zoals in het oude Egypte bijvoorbeeld het geval was. In tegendeel: er zijn juist veel kleitabletten gevonden met alledaagse opschriften, bijvoorbeeld met goederenlijsten of oogstopbrengsten. Dankzij ‘schooltabletten’, die leerlingen schreven om het schrift te oefenen, weten we erg veel over het leven van onder andere Sumerische schrijvers. Zo ontdekten onderzoekers bijvoorbeeld dat er ook vrouwelijke schrijvers waren, en bovendien dat het schrijven niet alleen was voorbehouden aan een kleine elite. Hoe langer het schrift bestond, hoe meer mensen het leerden en gebruikten. Het basisniveau van het Sumerische schrift hield namelijk in dat je ongeveer honderd tekens kende, wat ervoor zorgde dat relatief veel mensen het konden leren.

Het Gilgamesj-epos

Er zijn echter niet alleen feitelijke politieke of economische kleitabletten van de Sumerische beschaving ontdekt. Het allereerste fictieverhaal, genaamd het Gilgamesj-epos, is namelijk ook afkomstig van de Sumeriërs. De verzameling van gedichten stamt uit 2.100 v.Chr. en gaat over avonturen van de mythische koning Gilgamesj, afkomstig uit Uruk. Het epos werd gevonden op twaalf kleitabletten, ontdekt in 1853. Ze kregen pas in 1872 internationale bekendheid, toen het spijkerschrift op de tabletten werd ontcijferd. De gedichten gaan over de jonge koning Gilgamesj, die in eerste instantie wreed en arrogant is. De bewoners van Uruk zijn dan ook ontevreden over zijn heerschappij, en richten zich tot de Mesopotamische god Anu. Die zorgt ervoor dat Gilgamesj wordt afgeleid door allerlei monsters op hem af te sturen. Na allerlei avonturen keert hij terug als een goede koning en heerst nog lange tijd over Uruk.

Sumerische koningen

Tijdens de eerste periode van de Sumerische beschaving leefden de stadstaten vooral los van elkaar. De eerste heerser die het rond 2.800 v.Chr. voor elkaar kreeg om de stadstaten te verenigen, was een koning genaamd Etana. Hij was afkomstig uit de Sumerische stadstaat Kish. Hoewel sommige wetenschappers zich afvragen of deze koning wel echt heeft bestaan, wordt hij in de Sumerische koningslijst, die rond 2.100 v.Chr. werd opgesteld, vermeld als eerste koning van Sumer. Hij zou een soort legende zijn geweest, die orde in de chaos schiep en het concept van koningschap vestigde.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Ondergang van het rijk

Na de heerschappij van Etana bevochten de verschillende Sumerische stadstaten elkaar onophoudelijk om macht en invloed. Dit zorgde ervoor dat Sumer kwetsbaar werd voor aanvallen van buitenaf. Zo vielen de Elamieten (ca. 2530-2450 v.Chr.) als eerste het rijk binnen, en volgden later de Akkadiërs onder leiding van hun koning Sargon (regeerde 2334-2279 v.Chr.). Deze Akkadische dynastie met verschillende heersers bestuurde Sumer maar liefst honderd jaar, en wisten de strijdende stadstaten bovendien te verenigen. Ook vestigden de Akkadiërs een bestuursmodel dat vele beschavingen in het Midden-Oosten beïnvloedde. Aan het einde van de dynastie vielen de verenigde stadstaten weer uiteen.

Na 1.900 v.Chr. veroverden de Amorieten (1800-1507 v.Chr.) heel Mesopotamië. De Sumerische cultuur werd langzaam onderdeel van deze nieuwe beschaving en verloor haar individuele identiteit. Gelukkig is de nalatenschap van de Sumerische beschaving niet verloren gegaan. Zij lieten niet alleen het revolutionaire spijkerschrift na: ook innovaties als de eerste voertuigen met wielen en de eerste wetboeken zijn afkomstig van de bijzondere Zuid-Mesopotamische beschaving. 

Archeologische ontdekking

De locatie waar Uruk zou hebben gelegen – ongeveer 300 kilometer ten zuiden van het huidige Bagdad – werd voor het eerst verkend door archeologen leiding van William Loftus (1820-1858) in 1849. Deze opgravingen waren nogal oppervlakkig. De mensen die hem financieel ondersteunden wilden namelijk zo snel mogelijk bijzondere vondsten in musea kunnen tentoonstellen, waardoor de opgravingen vooral waren gericht op het vinden van artefacten.

Sinds de opgravingen van Loftus wordt er tot op de dag van vandaag archeologisch onderzoek uitgevoerd in Uruk. Zo werd tussen 1912 en 1913 de belangrijke Eannatempel ontdekt door Duitse archeologen, gewijd aan de Sumerische liefdesgodin Inanna. Tijdens deze opgravingen werden bovendien delen van de eeuwenoude stadsmuur van 12 à 15 meter hoog blootgelegd. Onderzoek wees uit dat deze waarschijnlijk rond 3000 v.Chr. werd gebouwd. Huidige opgravingen zijn met name gericht op deze hoge stadsmuur en het omliggende landschap, in de hoop nog meer te ontdekken over dit invloedrijke Sumerische rijk.

Bronnen:

• National Geographic: Het schrift van de Soemeriërs
• Britannica: Sumer
• World History: The Myth of Etana
• Historiek: Uruk, een oeroude stad
• Patrick Wyman: Sumer and the Emergence of Civilization

Afbeeldingen:

• Afbeelding bovenaan: Unknown authorUnknown author, Public domain, via Wikimedia Commons
• Kaart van Sumer: ca:Imatge:Umma2350.png, CC BY-SA 3.0 <http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/>, via Wikimedia Commons
• Afbeelding kleitablet: © Marie-Lan Nguyen / Wikimedia Commons / CC-BY 3.0