Tweehonderd jaar geleden: de geboorte van Alexander van Oranje-Nassau
‘Hij die voor mij de meest liefhebbende zoon en trouwste kameraad was!’
Ontroerende woorden van een moeder bij het overlijden van haar lievelingszoon prins Alexander van Oranje-Nassau (1818-1848). Tweehonderd jaar geleden werd hij op paleis Soestdijk geboren als tweede zoon van de latere koning Willem II en de Russische grootvorstin Anna Paulowna. Wie was deze man, wiens geboorte tot grote vreugde bij zijn landgenoten leidde, maar die vrijwel direct na zijn overlijden in de vergetelheid raakte?
Tekst: Werner Zonderop
Willem Alexander Frederik Constantijn Nikolaas Michiel van Oranje-Nassau, prins der Nederlanden, prins van Oranje-Nassau, was een sterke en mooie baby. Zijn ouders vernoemden hem naar zijn oom tsaar Alexander I. Zijn bijnaam werd Sasja. Als tweede zoon van de kroonprins zou Alexander geen regeringsverantwoordelijkheid hoeven dragen, maar wel een leven van representatie en verplichtingen tegemoet gaan. Men voorzag voor hem een carrière in het leger.
Alexander’s geboorte kwam op een moment, waarop Europa zich juist ontdaan had van de dwingelandij van Napoleon. Drie jaar eerder was het koninkrijk der Nederlanden opgericht met grootvader Willem I als eerste koning. Willem I was blij met de verbintenis van zijn oudste zoon kroonprins Willem met een Russische grootvorstin. Die gaf het tot dan toe betrekkelijk obscure Huis van Oranje aanzien. Het paar bleek bovendien vruchtbaar en dat was een goede garantie voor het voorbestaan van de dynastie. Willem I drukte zijn blijdschap over de geboorte van een nieuwe kleinzoon uit met een mooi gebaar: moeder Anna Paulowna ontving van hem het Czaar Peterhuisje in Zaandam.[1]
Vrije opvoeding
Alexander groeide op met zijn twee broers Willem en Hendrik en zijn zusje Sophie. Zij hadden een gelukkige en onbezorgde jeugd. Voordat België in 1830 onafhankelijk werd, verbleven de kinderen geregeld in beide delen van het Koninkrijk. De kinderen zagen hun ouders geregeld. Kroonprins Willem bemoeide zich persoonlijk met hun opvoeding. Zelf had hij een autoritaire opvoeding gehad en was daar volstrekt niet tevreden over. De kroonprins was voorstander van een ‘vrije opvoeding’ en daarmee toonde hij zich modern voor zijn tijd: ‘De vrije opvoeding die ik voor ogen heb, houdt in dat kinderen alleen worden bijgestaan en gestuurd in aangelegenheden waarin ze tekortschieten door daadwerkelijke zwakte en door fysiek of moreel onvermogen, maar dan wel zo, dat we hun de ruimte geven om onbeperkt naar eigen kracht te handelen.’ [2]
Willem gaf hun mentor en leraren een aantal richtlijnen mee. De drie broers bleken geen van allen uitblinkers, maar ook niet dom. Wel liet hun gedrag veel te wensen over. De jongens waren onhebbelijk, onbeschoft en luidruchtig tegenover het personeel. Ook onderling maakten zij elkaar voor rotte vis uit.[3] Naarmate hij ouder werd werd Alexander volgzamer en deed hij steeds moeite om zijn ouders plezier te doen. Hij werd voor Anna en Willem de lievelingszoon.
Op Alexander’s tiende verjaardag benoemde Willem I zijn jonge kleinzoon tot kolonel en schonk hij hem zijn eerste paard. Alexander was daar verrukt over. Hij ontwikkelde zich naarmate hij ouder werd tot een groot paardenliefhebber.
Trouwplannen voor Alexander
Kort voordat hij met zijn studie in Leiden begon reisde Alexander begin mei 1836 met zijn vader en broer Willem naar Engeland. In Londen namen hun intrek in het chique Mivart’s hotel.[4] Er gingen geruchten over een mogelijk huwelijk van Alexander met de jonge kroonprinses Victoria. Over het hofbal waar zij met elkaar dansten schreef de kroonprins aan zijn vader: ‘Zij (Victoria) is erg klein van stuk, maar leuk om te zien en met een intelligente en wakkere blik, en ik zei bij mezelf: ze heeft als vrouw wat Alexander heeft als man.’[5]
Victoria zelf was niet onder de indruk. Zij schreef haar oom de Belgische koning Leopold: "De jongens zijn erg gewoontjes en hebben een mengsel van Kalmuks (Mongools) en Nederlands in hun gezicht, ze zien er bovendien zwaar, saai en angstig uit en ze zijn absoluut niet innemend."[6] Alexander heeft een ‘Journal de mon voyage en Angleterre’ bijgehouden[7], waarin hij minutieus bijhield wie hij ontmoette en wat hij allemaal ondernam. Op vrijdag 13 mei bezocht hij de ‘Geological Garden’ (London Zoo) met alle mogelijke diersoorten uit de hele wereld. Alexander raakte gefascineerd bij het zien van een “ingenieus instrument om het gazon bij te knippen”.[8] Die avond ging hij naar een groot bal in St. James Palace, waar hij voor het eerst ‘la princesse Victoire’ ontmoette, met wie hij de derde contradanse danste.[9] Later tijdens zijn reis zag hij Victoria nog op haar verjaardag (24 mei) en op 30 mei op een ander hofbal. Wat Alexander van Victoria vond vermeldt hij niet, maar uitgebreid verhaalt hij van deze opwindende reis. Voor een 17-jarige jongen viel er genoeg te ontdekken.
Gewond tijdens storm
In 1836 ging Alexander aan de Leidse universiteit studeren en voegde zich daar bij zijn oudere broer Willem. Op een keer toen zij vanuit Leiden per rijtuig naar Den Haag reisden, kreeg hij een ongeluk dat nadelig voor zijn gezondheid uitpakte. Tijdens een zware novemberstorm werd hun in het Haagse bos de weg versperd door vallende bomen. De prinsen moesten te voet verder. Alexander werd geraakt door vallende takken en raakte bedolven. Het duurde enige tijd voordat de bewusteloze prins kon worden bevrijd. Hij hield hier problemen met zijn gezondheid aan over, die ervoor zorgden dat er van zijn studie niet veel meer terecht kwam.
Alexanders persoonlijkheid
Wat voor man was Alexander? We hebben wel enkele getuigenissen uit zijn omgeving dat hij vanwege zijn spontaniteit en innemendheid graag gezien was. De prins had veel vrienden en zijn ouders waren dol op hem. Geregeld vergezelde hij zijn moeder op haar reizen naar het buitenland.
De meest uitgebreide beschrijving komt van zijn schoonzus Sophie van Wurttemberg, die een jaar na zijn dood de derde koningin van Nederland werd. Sophie vond Alexander groot en sterk en een tamelijk mooie man: “Zijn intelligentie blonk uit door logica, maar had geen enkele diepgang. Door zijn half-Russische natuur had hij een wreed trekje, hij hield ervan dieren te kwellen, om ze te zien lijden”.[10] Die laatste opmerking laat zich moeilijk rijmen met de liefde die hij voor zijn honden en paarden had. Alexander was een uitstekend ruiter te zijn en fokte zelf paarden op Het Loo. Met zijn familieleden bezocht hij paardenrennen, zoals op de renbanen van Scheveningen en in de duinen bij Zandvoort. Hij deed daar zelf graag mee met zijn kostbare Engelse volbloedpaarden Urbano, Generaal en Tonny, en won met hen verschillende prijzen.
Ook was Alexander verzocht op de jacht, vooral de valkenjacht. Hij werd voorzitter van The Royal Loo Hawking Club en ging met zijn welgestelde clubvrienden geregeld op de Veluwe op valkenjacht. In een brief aan zijn vader noemde hij dit tijdverdrijf ‘mijn enige ontspanning en enige genoegen is waar ik werkelijk van houd.'[11]
Weinig is bekend over het liefdesleven van Alexander. In tegenstelling tot zijn vader en oudere broer Willem was hij geen seksueel actieve persoon. Volgens zijn schoonzuster Sophie van Wurttemberg overleed hij ‘zonder ooit een vrouw gekend te hebben’.[12]
Slechte gezondheid
Als Alexander niet in beslag genomen werd door zijn werkzaamheden als luitenant-generaal en inspecteur der cavalerie of zijn representatieve verplichtingen, ging hij geregeld op reis. Hij bezocht de diverse Duitse staten, het Verenigd Koninkrijk en Rusland, waar hij door zijn oom tsaar Nicolaas I met eer werd overladen. Ook begeleidde hij zijn moeder Anna Paulowna in 1846 op een lange reis door Italië. De laatste reis die hij maakte bracht hem in 1847 naar Madeira.
Alexander’s gezondheid verslechterde na het ongeluk dat hem in het Haagse Bos was overkomen. In 1840 openbaarde zich een longaandoening bij de prins, die bovendien dik en kortademig werd. Charlotte Disbrowe, dochter van de Engelse gezant, schreef in haar memoires: “Vaak als ik met hem danste merkte ik dat hij buiten adem was, dat het zweet op zijn voorhoofd stond, en ik wilde dat ik de moed had hem te smeken op te houden.[13]
Ook Alexander’s schoonzuster Sophie, met wie hij geregeld optrok en lange rijtoeren maakte, constateerde dat de prins niet fit was: “Hij loopt als een oude man en heeft voortdurend koorts en opgezette klieren. Sinds een maand houdt hij verblijf op Het Loo, maar er is geen sprake van verbetering.”[14]
In overleg met hofarts Everard en zijn ouders besloot de prins naar Madeira te gaan. Het idee was dat het milde klimaat daar een heilzame uitwerking op zijn gezondheid zou hebben.
En Neêrland zit in rouw
In november 1847 vertrok Alexander in gezelschap van zijn jongere broer Hendrik met het vlaggenschip ‘Prins van Oranje’ naar Madeira. In Funchal nam hij zijn intrek in een villa op het landgoed Quinta Vigia. Zijn eerste indrukken van het eiland die hij in een brief aan zijn moeder beschreef waren gunstig: “in elk opzicht een klein paradijs” en “we hebben alles hier en in perfectie. De vegetatie is geweldig, het zou u betoveren, pa”[15] Enkele maanden later stierf Alexander toch nog onverwachts op 20 februari 1848. Vanwege ongunstige wind bereikte het nieuws Den Haag pas op 17 maart. Alexander’s ouders waren kapot van verdriet. Toen koning Willem II het trieste nieuws vernam sprak hij: “Wij wandelen als op graven. De aarde is niets dan een groot graf, dat alle grootheid, eer en roem verslindt."[16]
Anna Paulowna schreef op 30 maart aan haar broer, tsaar Nicolaas over de vreselijke slag die haar getroffen had: "Hij kent nu vrede, maar wij moeten verder zonder hem, in deze wereld, waarin hij geen vijanden had, hij die voor mij de meest liefhebbende zoon en trouwste kameraad was.”[17]
Vergeten prins?
Het lichaam van Alexander werd op Goede Vrijdag 21 april 1848 bijgezet in de grafkelder van de Oranjes in de Nieuwe Kerk in Delft. Al snel raakte hij bij het grote publiek vergeten, maar niet bij zijn familie. Zo vernoemden Willem III en Sophie hun jongste zoon die drie jaar na Alexander’s dood geboren werd naar hem. Het leven van deze Alexander van Oranje-Nassau (1851-1884) vertoonde overeenkomsten met dat van zijn oom. Ziekelijk, zeer gehecht aan zijn moeder, ongehuwd, overleed ook deze Oranjeprins op jonge leeftijd.
Voetnoten
[1] KHA-A41-VI-1
[2] KHA-A45-V-1
[3] Meulen, Dik van der, Koning Willem III 1817-1890, pag. 52
[4] Zanten, Jeroen van, Koning Willem II 1792-1849, pag. 350
[5] KHA-A40-VIa-29
[6] Weintraub, Stanley, Uncrowned King: The Life of Prince Albert, pag. 49
[7] KHA-A42-IX-1
[8] KHA-A42-IX-1, pag. 18
[9] KHA-A42-IX-1, pag. 39
[10] Hamer, Dianne, Sophie koningin der Nederlanden. Biografie van Sophie van Württemberg (1818-1877) op basis van brieven en dagboeken (Hilversum 2011), pag. 117
[11] In naam van Oranje, 30. Vijf eeuwen de Oranjes en hun sport en jacht. Nationaal Museum Paleis Het Loo. (Zwolle 1994), pag. 708
[12] Hamer, Dianne, Sophie koningin der Nederlanden. Biografie van Sophie van Württemberg (1818-1877) op basis van brieven en dagboeken (Hilversum 2011), pag. 117
[13] Disbrowe, Charlotte Anne Albania, Old Days in Diplomacy. Recollections of a closed century (London 1903), pag. 297
[14] Meulen, Dik van der, Koning Willem III 1817-1890, pag. 148-149
[15] KHA-A41-III-A12
[16] Raak, Cees van, Vorstelijk begraven en gedenken. Funeraire geschiedenis van het huis Oranje-Nassau (Bussum 2003), pag. 68
[17] .W. Jackman, De Romanov relaties. Uit de privé-correspondentie van Anna Paulowna en haar familie (Baarn 1969), pag. 200
Geraadpleegde bronnen:
Afbeeldingen:
- Drie broers: Koninklijke Verzamelingen.
- Gezin Willem II [Public Domain] via Wikimedia Commons
- London Zoo [Public Domain] via Wikimedia Commons
- Alexander in jachtkostuum. Getekend in de periode 1838-1848. [Public Domain] via Wikimedia Commons
Leestip:
Hofpredikers in de negentiende eeuw – Een carrière bij de koning
Auteur: Janneke de Jong-Slagman
Uitgever: Verloren
ISBN: 9789087043728
Prijs: €29,–
