Het dagboek van Anne Frank

Indringender dan Neurenberg

Er is geen bekender Nederlandstalig egodocument dan het dagboek van Anne Frank, dat in vele tientallen landen in vertaling is verschenen. Het is het enige egodocument waaromheen een museum is gemaakt, het Anne Frankhuis in Amsterdam.

De schrijfster was evenwel geen Nederlandse, want zij was in 1929 geboren in Frankfurt am Main. Haar moeder, Edith Holländer, en haar vader, Otto Frank, zagen na de machtsovername door Hitler in 1933 al snel dat zij als joden zware tijden tegemoet zouden gaan. Daarom week het gezin uit naar Nederland, waar Otto Frank directeur werd van een klein bedrijf gevestigd aan de Prinsengracht in Amsterdam. Op haar dertien verjaardag kreeg Anne een poëziealbum, dat ze vanaf die dag gebruikte als dagboek, later voortgezet in cahiers en op losse vellen. Anne ging naar het Joods Lyceum Amsterdam – opgericht voor joodse leerlingen die van andere scholen verwijderd waren – toen de deportatie naar de concentratiekampen al begonnen was.

Onderduiken

Otto Frank besloot in juli 1942 onder te duiken in het achterhuis van het pand aan de Prinsengracht. Het gezin Frank en vier andere onderduikers werden er geholpen door het kantoorpersoneel. Anne’s dagboek werd nu een verslag van meer dan twee jaar leven in isolement, onder voortdurende dreiging van verraad en arrestatie. Ook werd het een analyse van de spanningen tussen de acht mensen die tot elkaar veroordeeld waren. Ten slotte is het het persoonlijke verslag van een opgroeiend meisje, waarin Anne onder meer de gevoelens van verliefdheid voor de zoon van medeonderduikers noteerde.

Dagboek

De buitenwereld drong slechts door via de helpers en via radioberichten uit Londen. Zo hoorde Anne op 28 maart 1944 via de radio de oproep dat dagboeken en dergelijke documenten na de oorlog verzameld zullen worden omdat ze onmisbaar zijn om het leven in Nederland tijdens de Duitse bezetting te leren kennen. Ze besluit het dagboek om te werken in een meer literaire vorm, die na de oorlog gepubliceerd zou kunnen worden. Ze weet dat ze talent heeft en droomt van een toekomst als schrijfster.

Auschwitz

De laatste aantekening dateert van 1 augustus 1944. Drie dagen later valt de Sicherheitsdienst het huis binnen. Alle onderduikers worden gearresteerd en getransporteerd, eerst naar kamp Westerbork in Oost- Nederland, daarna naar Auschwitz. De familie werd uit elkaar gehaald, Anne’s moeder overleed in Auschwitz- Birkenau, Anne en haar oudere zus Margot stierven kort na elkaar aan vlektyphus in Bergen-Belsen, eind februari of begin maart 1945. Alleen Otto Frank overleefde de kampen, en keerde terug naar Amsterdam.

Uitgave

Na de inval had helper Miep Gies de achtergelaten papieren gered, waaronder Anne’s dagboek, dat ze aan Otto Frank gaf. Overtuigd van de emotionele en literaire waarde, liet hij het dagboek lezen aan vrienden. De historicus Jan Romein schreef er een artikel over in Het Parool. Uitgeverij Contact wilde het dagboek – enigszins bewerkt door Otto Frank – uitgeven. Hierbij sneuvelden onder meer enkele passages die onvriendelijk waren voor de medeonderduikers en enkele zinnen die seksueel getint waren.

Toneel

Het achterhuis verscheen in 1947, met een inleiding van de vrouw van Jan Romein, historica Annie Romein-Verschoor. Twee jaar later verschenen een Duitse en een Franse vertaling, en in 1952 een Engelse: Anne Frank: The Diary of a Young Girl met een voorwoord van Eleanor Roosevelt. Een lovende recensie in New York Times Book Review luidde het succes in met de Amerikaanse schrijver Meyer Levin als drijvende kracht. Hij maakte een toneelbewerking, die uiteindelijk werd afgewezen, wat tot een langdurig conflict en een rechtzaak leidde. Er kwam wel een toneelstuk, geschreven door Frances Goodrich en Albert Hackett, dat in 1955 in première ging en een succes op Broadway werd.

Hollywood

Het werd verfilmd door de Hollywoodregisseur George Stevens. Ondanks de reductie tot een simpele romance, leidde de film ertoe dat Anne Frank postuum een internationale beroemdheid werd. Haar vader was onvermoeibaar in zijn presentatie van Anne als de verpersoonlijking van het goede in de mensheid. Overtuigd van het belang van de pedagogiek bij het bestrijden van racisme, correspondeerde hij met jonge lezers van het dagboek en richtte hij de Anne Frank Stichting op.

Echtheid

In de media werd ondertussen het beeld van Anne Frank omgevormd van een joods slachtoffer van de holocaust tot een soort christelijk- humanistische heilige. In Amsterdam werd het ‘achterhuis’, dat op de nominatie stond afgebroken te worden, door een initiatief van buurtgenoten gered en ingericht als museum. Van het dagboek verscheen in 1986 een zeer grondige wetenschappelijk editie, waarin ook de aanvallen op de echtheid, uit ultra-rechtse en neo-nazistische hoek, door een uitvoerig technisch onderzoek van het manuscript gepareerd zijn.

De profundis

De eerste bekendheid van het dagboek was vooral gebaseerd op wat Jan Romein schreef in zijn krantenartikel uit 1946: ‘Voor mij echter is in dit schijnbaar onbetekenende dagboek van een kind, in dit door een kinderstem gestamelde ‘de profundis’, alle afzichtelijkheid van het fascisme belichaamd, meer dan in alle processtukken van Neurenberg bij elkaar.’ Vooral het feit dat het geschreven was door een onschuldig kind dat op gruwelijke wijze de dood vond sprak het brede publiek aan.

De persoon Anne

Een wetenschappelijke discussie over haar persoon en werk is echter pas begonnen sinds het midden van de jaren 1980. Toen pas ontstond er belangstelling voor haar persoon en verschenen er biografieën door Melissa Müller en Carol Ann Lee. Er is nu ook een gedetailleerde geschiedenis verschenen van het Joods Lyceum door Dienke Hondius. Er kwam meer aandacht voor haar joodse achtergrond, een problematisch punt, omdat Anne dat zelf niet als een zeer wezenlijk element van haar identiteit beschouwde. Ook aan haar rol als meisje wordt pas sinds kort aandacht gegeven, met name door Denise Dacosta.

Schrijftalent

Dagboekschrijven zelf was een typische activiteit van meisjes en moet worden gezien binnen een traditie. Tijdens de Tweede Wereldoorlog gingen in Nederland bovendien meer mensen een dagboek bijhouden dan in normale tijden. Onlangs is het dagboek van Anne’s schoolgenote Ellen Schwarzschild uitgegeven. Anne zelf zag haar dagboek als literatuur, wat lang is genegeerd. In het dagboek is nagegaan welke boeken Anne las en vooral de invloed van de meisjesboekenschrijfster Cissy van Marxveldt is merkbaar. Er is erkenning gekomen voor Anne’s schrijfsterschap, haar originaliteit, creativiteit en opmerkelijke beheersing van de Nederlandse taal.