Vriend en vijand in het leven van Anne Frank

De zus van Anne Franks helpster Bep Voskuijl heeft mogelijk in de Tweede Wereldoorlog de familie Frank verraden. Nelly Voskuijl zou tussen haar negentiende en drieëntwintigste gecollaboreerd hebben met de nazi's. Anne Frank heeft in haar korte leven aan den lijve ondervonden wat het is om goede vrienden en machtige vijanden te hebben. 

De vijand

Over het algemeen genomen was natuurlijk heel Nazi-Duitsland en de collaborerende Nederlandse minderheid Anne Frank tot vijand. Ze verwoordt dit zelf als volgt in haar dagboek:

‘Er bestaat geen grotere vijandschap op deze wereld dan die tussen Duitsers en de Joden.’

Meer specifiek zijn er een aantal figuren te noemen die wellicht persoonlijk betrokken zijn geweest bij het verraad van de familie Frank en hun uiteindelijke wegvoering naar het vernietigingskamp. Journalist Jeroen de Bruyn en Joop van Wijk suggereren nu in hun biografie over Bep Voskuijl dat haar zus de mogelijke verrader van de familie Frank geweest is. Nelly voegt zich bij een korte lijst andere mogelijke verdachten.

Twee hoofdverdachten

De persoon die waarschijnlijk het vaakst is aangewezen als verrader is Willem van Maaren. Hij werd in 1943 aangesteld als chef van het magazijn van Opekta (het bedrijf van Otto Frank), omdat zijn voorganger – Johan Voskuijl – ernstig ziek was geworden. Van Maren is een weinig geliefd persoon in zijn omgeving en werd een aantal maal door medewerkers op kleine diefstallen uit het magazijn betrapt. Door de ‘helpers’ werd hij verdacht gevonden en ook Anne wijdt een aantal wantrouwende woorden aan hem in haar dagboek:

‘Met Kleiman, Kugler en de twee heren is van alle kanten bekeken, hoe die vent het huis uit te krijgen.’

Na de oorlog werden er in 1948 en 1963 twee onderzoeken naar Van Maaren ingesteld, maar bij gebrek aan bewijs werd zijn dossier uiteindelijk gesloten. Het sprak voor hem dat hij nooit anti-Joodse sympathieën had geuit en zelfs geholpen heeft delen van Anne’s dagboek in veiligheid te brengen.

Een vrouwelijke verdachte - Lena Hartog

Een andere serieuze verdachte is Lena Hartog – van Bladeren. Haar man werkte als magazijnmedewerker bij Opekta en zijzelf werkte er als schoonmaakster. Er gaan geruchten dat zij wist van de Joodse onderduikers en dit levensgevaarlijk vond: zij en haar man zouden zomaar opgepakt kunnen worden, mochten de onderduikers ontdekt worden. Daarnaast werd beweerd dat Otto Frank een vrouwenstem hoorde, toen de SD kwam om ze op te pakken. In 2003 verklaarde NIOD in een rapport de verdachtmakingen niet steekhoudend te vinden en werd ook zij van de verdachtenlijst geschrapt.

Nelly Voskuijl

De auteurs van de biografie van Bep Voskuijl beweren dat zij, naast de informatie over Nelly's collaboratie met de Duitsers, meer aanwijzingen hebben gevonden voor Nelly's schuld. Toch willen zij Nelly niet aanwijzen als 'de verrader' van de familie Frank.

NSB’er en SS’er

Een zeer concrete vijand van Anne en de andere Achterhuisbewoners was Maarten Kuiper, een Nederlandse SS’er die meewerkte aan de arrestatie van de onderduikers. Niet alleen was hij betrokken bij dit soort arrestaties, ook heeft hij verschillende executies van verzetsstrijders uitgevoerd, zo was hij de moordenaar van Hannie Schaft. Na de oorlog kreeg Kuiper de doodstraf, die op 30 augustus 1948 werd uitgevoerd.

Vrienden & helpers

De van oorsprong Weense Miep Gies werd in 1933 secretaresse bij Opekta en leert al snel de gehele familie Frank kennen en werd een familievriendin. Toen Otto Frank haar in 1942 vroeg te helpen bij het Achterhuis onderduikplan, twijfelde deze bekendste helper van de familie Frank geen moment. Dagelijks voorzag ze vervolgens de onderduikende families van levensmiddelen en hield ondertussen het bedrijf draaiende. Direct na de arrestatie van de onderduikers verstopte Miep het dagboek van Anne Frank. In 1950, toen bleek dat Anne en Margot de oorlog niet hebben overleefd, overhandigde Miep het dagboek aan Otto Frank.

Haar man, Jan Gies, is eveneens betrokken bij het Achterhuis. Hij regelt via het ambtenarenverzet extra bonnen voor levensmiddelen en gaat samen met Miep vaak langs bij de onderduikende families. Na de oorlog woont Otto Frank voor zeven jaar bij de familie Gies in huis. Miep blijft tot haar dood (op 100-jarige leeftijd) sterk betrokken bij de activiteiten van de Anne Frank Stichting.

Kugler & Kleiman

Er zijn twee mannen die op papier het bedrijf van Otto Frank overnemen en ook betrokken zijn bij de geld- en voedselvoorziening van de onderduikers: Victor Kugler en Jo Kleiman. Voor de oorlog waren ze beiden in dienst – en daarnaast goede vrienden – van Otto. Beide mannen worden tegelijkertijd met de acht onderduikers gearresteerd op 4 augustus 1944. Beiden werden ze eerst vastgehouden in de Amsterdamse gevangenis en daarna weggevoerd naar concentratiekamp Amersfoort.

Kleiman (die al veel langer last heeft van ernstige maagzweren) wordt door invloed van het Rode Kruis vrijgelaten: hij heeft een te zwak gestel voor de omstandigheden in het kamp. Na de oorlog leidde Kleiman diverse groepen rond in het Achterhuis en was hij actief betrokken bij de oprichting van de Anne Frank Stichting. Victor Kugler, die al in WOI in de Oostenrijkse marine meevocht, weet in maart 1945 tijdens een mars uit het concentratiekamp te ontsnappen en duikt onder tot het einde van de oorlog. Na de oorlog emigreert hij naar Canada en geeft daar op scholen voorlichting over Anne Frank.

Bep Voskuijl

Tot slot was daar Bep Voskuijl. Als stenotypiste in het bedrijf Opekta raakte ze halverwege 1942 betrokken bij het Achterhuis. Ze leverde de onderduikers melk, kleding en gaf aan de kinderen diverse taalcursussen. Anne schrijft vaak over Bep in haar dagboek, ze voerden typische meidengesprekken over mannen, filmsterren en gevoel. De eigenwijze Anne omschreef Bep als volgt in haar dagboek:

‘Vrolijk en goed gehumeurd, gewillig en goedig, dat zijn haar kenmerken.’

Na de oorlog, in 1954 was Voskuijl nog een belangrijk getuige in een zaak in Lübeck, waar een aantal mensen beweren dat het dagboek een vervalsing is. Voskuijl kon hier overtuigend tegen getuigen, zij had Anne en haar schrijfkunsten tenslotte veel meegemaakt tijdens de oorlog.

Dit bericht verscheen al eerder op IsGeschiedenis en is aangepast om het aan te laten sluiten bij de actualiteit.