Christendom en WOII: christelijk nationalisme en verzet

Binnen de christelijke kerk waren de meningen over Hitlers nationaalsocialisme verdeeld. De NSDAP kreeg in sommige provinciën veel steun van protestanten, maar een deel van de protestanten sprak zich openlijk uit tegen Hitlers gedachtegoed. De christelijke religie werd gebruikt om het nationaalsocialisme zowel te verdedigen als te veroordelen.

Nationaalsocialisme en religie

Religieuze zaken hadden tijdens de oorlog niet Hitlers prioriteit. Hij stond niet positief tegenover de Katholieke Kerk, maar duldde deze zolang het Vaticaan zich niet zou bemoeien met aardse zaken.

Religieus centrum in kasteel Wewelsbrug

Hitler zag zichzelf als stichter en Messias van een nieuwe religie. De SS stichtte, onder leiding van Heinrich Himmler, een religieus centrum in kasteel Wewelsbrug, Westfalen. Het kasteel zou na de Duitse overwinning het centrum van de religieuze wereld moeten worden, waarbinnen christelijke en Germaanse elementen gecombineerd moesten worden met het nationaalsocialisme.

Christelijke steun aan de NSDAP

In protestantse provinciën in Duitsland kreeg de NSDAP veel meer stemmen dan in katholieke delen van het land. De moord op Maarten Luther van 1517 door een radicale Jood werd handig gebruikt om de Jodenhaat te rechtvaardigen. Daarnaast was het Duitse protestantisme onderdeel van het Duits nationalisme, wat het nationaalsocialisme voor een deel van de protestanten aantrekkelijk maakte.

Christelijk verzet – de Belijdende Kerk

De Belijdende Kerk – Bekennende Kirche - werd opgericht in 1933 in Duitsland en wordt door velen gezien als een christelijke verzetsbeweging. De kerk zette zich af tegen de nationale controle over de kerk en verklaarde zichzelf onafhankelijk van de staat. Al snel na haar oprichting sprak de kerk zich uit tegen Hitler. Deze kritiek kwam de organisatie duur te staan; de nazi’s arresteerden als vergelding duizenden predikanten en martelden de juridisch adviseur van de Belijdende Kerk Friedrich Weissler dood.

Verklaring van Barmen

In 1934 ondertekenden de leden van de Belijdende Kerk de Verklaring van Barmen, opgesteld door de Zwiterse theoloog Karl Barth. Met het ondertekenen van de verklaring spraken de leden zich uit tegen de totalitaire staat en tegen de Deutsche Christen, een antisemitische stroming binnen het protestantisme. De controle van de nazi’s over de mens strookte volgens de Belijdende Kerk niet met de soevereiniteit van God. In de verklaring werd geen expliciete afstand genomen van de Jodenvervolging, wat de Belijdende Kerk veel kritiek opleverde.

De Belijdende Kerk leed onder de arrestatie van enkele belangrijke kopstukken. Tijdens de Tweede Wereldoorlog ontbrak een duidelijke leiding, waardoor het actieve verzet van de kerk uitbleef.

Dietrich Bonhoeffer

De Duitse Lutherse theoloog en verzetsstrijder Dietrich Bonhoeffer was belangrijk voor de Belijdende Kerk. Hij had veel Joodse familie en Joodse contacten, wat maakte dat hij zich met het aan de macht komen van de NSDAP uitsprak tegen de heersende Jodenhaat.

Toen de Belijdende Kerk zich in 1938 niet uitsprak tegen de Kristallnacht, nam Bonhoeffer steeds meer afstand van het genootschap. Hij sloot zich aan bij een geheime top van officieren van de Abwehr – Duitse inlichtingendienst, die probeerden het naziregime omver te werpen. Daarnaast hielp hij mee aan de illegale emigratie van Joden.

In 1943 werd Bonhoeffer gearresteerd en beschuldigd van hoog- en landverraad. Hij kreeg de doodstraf door middel van ophanging.

Clemens von Galen – einde van de euthanasiewet

De Rooms-Katholieke kardinaal Clemens August von Galen is vooral bekend geworden om zijn protest tegen de euthanasiewet. Sinds 1939 hielden de nazi’s zich actief bezig met het vermoorden van misvormden en gehandicapten, om de genetische zuiverheid van het Germaanse volk te behouden. Von Galen wist in 1941 ervoor te zorgen dat het euthanasieprogramma – tijdelijk – gestaakt werd.

De nazi’s legden Von Galen huisarrest op tot het einde van de oorlog. De kardinaal wist aan verdere straffen te ontkomen.

Paus Pius XII

Er bestaat veel discussie over de rol van paus Pius XII, die het Vaticaan leidde tussen 1939 en 1958. Lees hier meer over Pius XII en de Tweede Wereldoorlog.

Het christendom en de Tweede Wereldoorlog

Al direct na de oorlog ontstond er discussie over de mate waarin de christelijke kerk schuld heeft gehad aan het ontstaan en voortduren van de Holocaust. Deze discussie duurt nog altijd voort. Het is in ieder geval met zekerheid te zeggen dat er binnen het christendom tijdens de Tweede Wereldoorlog geen consensus bestond over de Jodenvervolging.