Compromissen in Compagnieën; bestuur VOC en WIC

In de zestiende en zeventiende eeuw vormde de Nederlanden nauwelijks een echte eenheid. Van een centraal gezag in de vorm van een koning was geen sprake, en dus moest er constant overal over onderhandeld worden. Dit is ook terug te zien in de opzet van de grote handelscompagnieën (VOC en WIC). Zeeland vreesde voor Amsterdamse dominantie, de noordelijke provincies eisten een aandeel in het bedrijf en de Staten-Generaal stuurden aan op het verzwakken van Spanje via oorlog en kaapvaart.

Kamers van de VOC

De VOC en de WIC waren onderverdeeld in ‘kamers’, groepen investeerders met dezelfde regionale achtergrond. De VOC had vestigingen in Amsterdam, Middelburg, Enkhuizen, Hoorn, Rotterdam en Delft. Hoewel Amsterdam meer dan de helft van de zes miljoen gulden startkapitaal bijdroeg, bezat zij slechts acht van de zeventien zetels in de Heren Zeventien, het bestuursorgaan van de VOC. De reden hiervoor was dat de andere deelnemers, met name de Zeeuwen, vreesden dat Amsterdam te machtig zou worden en alles kon beslissen zonder rekening te houden met de rest. Overigens was er veel ruimte voor eigen initiatief; de VOC en WIC waren eerder samenwerkingsverbanden tussen bedrijven dan fusies.

Kamers van de WIC

Op vergelijkbare wijze werd de machtsverhouding binnen de WIC uitgedrukt met de zogeheten ‘negensleutel’. Amsterdam nam 4/9 voor haar rekening, Zeeland 2/9 en de andere drie kamers elk 1/9. Dit gold bijvoorbeeld voor het aantal uit te reden schepen, en de verkoop van goederen. In de Heren Negentien kreeg Amsterdam slechts acht zetels toebedeeld. Wel was zij meestal de voorzittende kamer. De andere drie kamers werden gevormd door Maze (Rotterdam), het Noorderkwartier (Hoorn en Enkhuizen) en Stad en Lande (Groningen).

Stad en Ommeland

Oorspronkelijk zouden er slechts vier kamers zijn, maar de Groningen en Friesland wilden per se ook betrokken zijn bij de nieuwe onderneming. Bij de VOC hadden zij ook al achter het net gevist. Hoewel Friesland afhaakte vanwege interne problemen, sprokkelde Groningen de 500.000 gulden bij elkaar die nodig was voor deelname. Vervolgens ontstond discussie over wat de meest geschikte plaats voor een haven was. De keuze viel uiteindelijk op Delfzijl, dat beter bereikbaar was voor zowel de grote schepen als de Duitse soldaten die dienst namen bij de compagnie.

De Staten-Generaal

Uiteindelijk zouden de bezittingen van zowel de VOC als de WIC aan het einde van de achttiende eeuw in de handen van de Nederlandse staat vallen. Ook daarvoor al bemoeiden de Staten-Generaal zich met het beleid, mede vanwege het feit dat er belastinggeld naartoe ging. Voor een gedeelte klopt het dat de Staten-Generaal de oprichting van de WIC steunden omdat zij als instrument diende de Spanjaarden te verzwakken. Aan de andere kant was een dure oorlog in niemands belang; veel van de leden van de Staten-Generaal hadden net zo goed handelsbelangen en zagen dus vooral graag een winstgevend bedrijf.