De Grote Trek: een Nederlands-Afrikaanse volksverhuizing

Soms verruilen mensen hun thuis voor een verre bestemming. Dit doen ze omdat ze hopen op een betere, vrijere en gezondere wereld. Als heel veel mensen besluiten tot een beweging is er sprake van een volksverhuizing. Nederlanders waren indirect betrokken bij één van de bekendste massamigraties van het moderne tijdperk. Het gaat over de Grote Trek, waarbij Boeren (met een hoofdletter) hun landen aan Kaap de Goede Hoop verlieten voor een nieuwe wereld. Deze wereld zou vrijer en vruchtbaarder zijn. Bovenal wilden de Boeren hun eigen identiteit kunnen handhaven.

Tot de negentiende eeuw was de kolonie aan de Kaap de Goede Hoop in handen van de VOC. De kolonie was bevolkt door een grote populatie van Nederlanders, Duitsers en vernederlandste Hugenoten. De onafhankelijkheid van deze kolonisten, ook wel Afrikaners of Boeren genoemd, kwam tot uiting in een gespannen houding met de VOC. Met de Britse overname van de kolonie in 1795 kreeg de kolonisatie van Zuid-Afrika een nieuwe impuls. Een aantal onafhankelijke Afrikaners voelden zich bedreigd door de nieuwe koloniale heerser en trokken naar de gebieden waar geen Brit zou willen komen. Althans, dit verwachtten zij.

De ontdekking van Afrika

Meer dan tweeduizend Boerenfamilies waagden zich aan de tocht, De Grote Trek genaamd, waar geen Europeaan durfde te komen. Er heerste de overtuiging dat de binnenlanden van Afrika leeg waren. Er was ruimte, voldoende vruchtbare grond en er bevonden zich voldoende grondstoffen om een onafhankelijk bestaan op te bouwen. De eerste ‘golf’ van Boerenmigratie vond plaats in de jaren 1830. In de volgende decennia zouden meerdere, kleinere golven van migranten volgen.

Naar de Indische oceaan

De Boeren trokken vanuit de Zuidwestelijke Kaapkolonie naar de lege gronden van het noordoosten. Er werden ook nederzettingen gesticht aan de oostelijke kust van Zuid-Afrika. Hier kwamen de Boeren echter al snel in conflict met de Britten, die hier in 1843 de Boerennederzetting Natal veroverde op de Boeren. Natal zou de Britse uitvalsbasis vormen voor nieuwe kolonisten.

Botsingen met de lokale volkeren

De Afrikaanse binnenlanden waren echter niet leeg. Bezorgd keken de inheemse volkeren van Zuidelijk Afrika naar de blanke indringers. Botsingen met de lokale volkeren Xhosa en Ndebele leidden tot grote bloedbaden. De voortrekkers voelden zich ingesloten tussen de groeiende Britse kolonies aan de kust en de volkeren van zuidelijk Afrika. De opkomst van het Zoeloekoninkrijk vormde eveneens een groot probleem. Berucht is de slag bij de Bloedrivier in 1838. Hier raakte een groep Voortrekkers slaags met een leger van Zoeloes. De inheemsen waren geen partij voor de Europese wapens van de Boeren, duizenden Zoeloes vonden de dood.

Detail van het Voortrekkersmonument in Pretoria.

De tol van de Trek

Het aantal slachtoffers van de Grote Trek kan men alleen maar schatten. De inheemse volkeren hebben zwaar geleden onder de blanke indringers. De Boeren leden in hun plaats onder de ziekten die zuidelijk Afrika teisterden. Bestaande schattingen van slachtoffers lopen uiteen van enkele duizenden tot vele tienduizenden doden en gewonden.

Voortrekkers en trekboeren

De Boeren die tussen 1830 en 1850 naar de binnenlanden trokken, droegen de naam Voortrekkers. Het gaat om verschillende onafhankelijke groepen, bestaande uit enkele families. Met huifkarren namen deze Boeren hun hele huisraad mee. In sommige gevallen trok er ook een aanzienlijke groep van inheemsen mee. Er bestond geen centraal gezag over de Boeren als geheel. Wel had elke afzonderlijke groep één of meerdere leiders. Sommigen, zoals Andries Pretorius en Andries Hendrikus Potgieter, wisten succesvol aanvallen af te slaan en stichtten meerdere steden.

Eén grote familie

Er werd gevochten, gehongerd, gejaagd en gebeden door de Boerenfamilies. Vrouwen en kinderen deden hier ook aan mee. Alle leden van de geharde Boerenfamilies hadden hun aandeel in de Grote Trek. De kleine aantallen boeren maakten dit noodzakelijk. De vechtende Boeren, de gevreesde Boerencommando’s, konden dan ook niet zonder hun gezinnen.

De traditie van slavernij

Het blanke kerngezin stond echter niet alleen. De Boeren hadden een lange traditie van slavernij. Ongeveer vanaf 1840 ontstond er een nieuwe klasse van gekleurde dienaren. Deze Inboekselingen dienden de gezinnen bij vestiging in het nieuwe land, soms voor hele generaties. De verkapte vorm van slavernij stootte tegen het zere been van het Britse Rijk. Hier was de slavernij afgeschaft in 1834. De wens om de zwarte slavernij ongestoord voort te zetten, wordt gezien als één van de voornaamste redenen van het vertrek van de Boeren uit de Britse Kaapkolonie.

Een Boerenfamilie: Ouders, kinderen en een slaaf. Ieder had een rol tijdens de Grote Trek

De fundamenten van Zuid-Afrika

Vruchtbare streken werden gevonden. Kleine boerennederzettingen werden gesticht. Deze nederzettingen leven nog altijd voort in de grote steden van Zuid-Afrika; Pretoria (genoemd naar Pretorius), Bloemfontein en Pietermaritzburg, vinden allemaal hun oorsprong tijdens de Grote Trek.

Boerenpolitiek

Eveneens belangrijk was het ontstaan van de Boerenrepublieken. Dit waren de nieuwe staatjes die voortkwamen uit de Boerengemeenschappen. De eerste Boerenrepublieken stammen uit de tijd van de VOC. Deze bestonden enkel voor een korte tijd. Met de start van de Grote Trek werden er vele nieuwe republieken gesticht. De meest succesvolle, de Zuid-Afrikaanse Republiek (ook wel Transvaal) en de Oranjesoevereiniteit (ook wel Transoranje), bleven bestaan tot het einde van de eeuw.

Een oorlog van allen tegen allen

Transvaal en Transoranje waren echter uitzonderingen. Kleine republieken gingen veelal ten onder aan conflict met de vijandige omgeving. Deze staatjes gingen op in de grotere Boerenrepublieken of werden veroverd door de Britse kolonisten. Veel Boerenrepublieken waren bovendien instabiel. Door de onafhankelijke instelling van de Boeren kwam het veelvuldig voor dat meningsverschillen tussen Boeren escaleerden. Een voorbeeld is de Transvaalse Burgeroorlog van 1961, waar de Boeren elkaar bevochten.

Een hoopvolle toekomst

Aan het einde van de jaren 1840 hadden de Boerensamenlevingen hun grootste omvang bereikt. In de volgende halve eeuw probeerden de Boeren de landerijen te verdedigen. Dit had aanvankelijk succes. Belangrijk was de Conventie van Zandrivier, getekend in 1852. Met dit verdrag erkende Groot-Brittannië het bestaan van Transvaal en Transoranje; de grootste republieken. Met deze erkenning leek het doel van de Boeren bereikt.

De tijd zou het leren

Enkele jaren later zou het weer gaan rommelen. De grote toestroom van Britse kolonisten maakten de Britse kolonies in Zuid-Afrika te klein. De ontdekking van nieuwe grondstoffen maakte het Boerengebied aantrekkelijker dan ooit. Groot-Brittannië zou zich in toenemende mate bemoeien met de Boerennederzettingen, twee Boerenoorlogen waren het gevolg. De inheemse volkeren kregen het eveneens zwaar te verduren. De Nederlands-Afrikaanse massamigratie van de negentiende eeuw kende een open einde, tegelijkertijd vormde het de basis van het huidige Zuid-Afrika.