Een kazemat van de IJssellinie bij Arnhem

De IJssellinie, Waterlinie van de Koude Oorlog

Als de Sovjets zouden oprukken naar West-Europa, was in de jaren 1950 en 60 de IJsselvalei onder water gezet om ze tegen te houden. De 400.000 mensen dan geëvacueerd moesten worden wisten hier niets van.

Waterlinie

Al sinds jaar en dag gebruiken Nederlanders het water om hun land te verdedigen. De Zuiderwaterlinie en de Hollandse Waterlinie waren bijvoorbeeld stroken land die onder water gezet konden worden om het land erachter te beschermen tegen een invallend leger. Het idee was dat het water te diep zou zijn om doorheen te lopen, maar te ondiep om op te varen. De bekendste hiervan, de Nieuwe Hollandse Waterlinie, werd meerdere keren gedeeltelijk onder water gezet, onder andere tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Maar door technologische vooruitgang en – vooral – de inzet van vliegtuigen tijdens de oorlog was de Waterlinie steeds minder effectief. Tijdens de Tweede Wereldoorlog vlogen de Duitse vliegtuigen er simpelweg overheen. Het leek erop dat waterlinies hun beste tijd hadden gehad.

Koude Oorlog

De dreiging was echter niet voorbij voor Nederland. Aan het eind van de jaren 40 liepen de spanningen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie op. De wereld stond aan het begin van de Koude Oorlog en Nederland sloot zich aan bij de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie oftewel NAVO. Het belangrijkste onderdeel van dit bondgenootschap was dat landen elkaar zouden helpen als een van hen werd aangevallen. In ruil daarvoor moesten de landen hun eigen verdediging wel op orde hebben.

Omdat West-Duitsland nog geen eigen leger had, geen lid was van de NAVO en nog bezet was door de geallieerden, betekende dat het front van een eventuele oorlog in Nederland zou komen te liggen. De bevelhebbers van de NAVO maakten zich weinig illusies over de kansen van de geallieerde bezettingstroepen die in West-Duitsland aanwezig waren, mocht de Sovjet-Unie een grootscheepse aanval lanceren. Maar Nederland zat nog midden in de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog. Er was tekort aan alles, en geld om een sterk leger op te bouwen was er niet. Daarom besloot defensie om het over een andere boeg te gooien.

Aanleg van een drijvende stuw als onderdeel van de IJssellinie, 1955

Oude wijn in nieuwe zakken

Een oud idee werd weer van stal gehaald: de waterlinie. Door het gebied tussen Nijmegen en Kampen te laten overstromen zou een eventuele opmars vanuit de Sovjet-Unie in theorie lang genoeg vertraagd worden om versterkingen vanuit de NAVO de tijd te geven om te hulp te komen. Als de linie goed werkte zou een strook land van vijf tot tien kilometer breed en wel 127 kilometer lang onder water worden gezet op zo’n manier dat het niet per voet en niet per boot overgestoken kon worden. Dat was in ieder geval de theorie, want de laatste keren dat een waterlinie was gebruikt was door de Duitsers in 1944, en dat had de geallieerden niet tegen kunnen houden. De vraag is dan ook hoeveel de IJssellinie echt had kunnen uitrichten tegen het Rode Leger. Zelfs als de linie zijn werk deed betekende het dat Noord- en Oost-Nederland werden opgegeven.

Het waterpeil in de IJsselvallei was ook niet altijd hoog genoeg om het gebied voldoende en snel genoeg te laten onderlopen. Vanaf 1951 werd daarom waterwerken aangelegd die het waterniveau moest reguleren, waaronder meerdere drijvende dammen. En dit terwijl het plan natuurlijk strikt geheim moest blijven. Langs de IJssellinie linie werden versterkingen zoals kazematten en bunkers aangelegd die het beter verdedigbaar moesten maken. Dit was een dure zaak in een tijd dat de overheid elk dubbeltje twee keer om moest draaien. Nederland had echter nog wel oude tanks van de geallieerden uit de Tweede Wereldoorlog. Daar werden bunkers van gemaakt om de IJssellinie te verdedigen. De tanks werden op hun plek gereden waarna ze werden gestript van rupsbanden, de motor en andere zaken die niet meer nodig waren. Daarna werd de romp van de tank in beton gegoten, zodat alleen de geschutskoepel nog uitstak. Soldaten konden de bunkers in via de bovenkant van de tank of soms een smalle achteruitgang.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Geheim?

De linie werd zo veel mogelijk geheimgehouden. De Sovjets mochten immers niets weten van de linie, zodat ze geen plannen konden maken om die linie te omzeilen of te doorbreken. In de praktijk kwam weinig van die geheimhouding terecht. Uit Russische kaarten die na de Koude Oorlog de voormalige Sovjet-Unie uit gesmokkeld werden, bleek dat de Sovjets niet alleen wisten waar de linie liep, maar ook waar geschutsopstellingen, machinegeweren en andere cruciale punten lagen. De bevolking wist daarentegen weinig over de linie. Alleen de burgemeesters van steden langs de linie waren op de hoogte. Vooral dat er ruim 400.000 mensen geëvacueerd zouden moeten worden, waarbij naar verwachting 10.000 mensen om het leven zouden komen, bleef lang geheim.

IJssellinie opgeheven

Gelukkig hoefde de IJssellinie nooit gebruikt te worden. Nadat West-Duitsland zich in 1955 aansloot bij de NAVO en de eerste verdedigingslinie dus naar het Oosten opschoof verloor de IJssellinie zijn strategisch belang in een mogelijke oorlog met de Sovjet-Unie. Daarom werd de linie in 1964 opgeheven en gedeeltelijk afgebroken. De inwoners van de IJsselvallei zouden pas in 1990, aan het einde van de Koude Oorlog, te weten komen wat hen boven het hoofd had gehangen. Sporen van de IJssellinie zijn nu vaak open voor het publiek en worden beheerd door Stichting De IJssellinie.