De Java-oorlog

De Java-oorlog (1825 – 1830) zorgde ervoor dat de Nederlandse overheid het definitief voor het zeggen kreeg op Java. Tijdens de jarenlange strijd kwamen honderdduizenden mensen om het leven. Toch is er in Nederland weinig bekend over de oorlog.

Van handelspartner naar overheerser

Toen de Nederlandse staat in 1798 de inboedel van de failliete VOC overnam, zat daar ook hun bezittingen in Nederlands-Indië bij. De Nederlanders hadden vooral bezittingen op het westelijke deel van Java, terwijl in het oosten van het eiland de Javaanse adel nog steeds stevig in het zadel zat. Lange tijd gingen de vorstendommen en de Nederlanders met elkaar om als handelspartners en bondgenoten. Alleen wanneer afspraken niet nagekomen werden of een opvolgingscrisis was grepen de Europeanen militair in.

Na een korte Britse bezetting van Nederlands-Indië (toen Nederland door de Fransen bezet was) kregen de Nederlanders nadat Napoleon verlagen was hun kolonie weer terug. Echter, de koloniale ambities waren groter geworden en zouden ervoor zorgen dat de Javaanse adel steeds meer macht moest inleveren aan de Nederlanders. Dit zorgde voor spanningen aan koninklijke hoven, die verdeeld waren in tegen- en voorstanders van de Nederlanders.

Prins Diponegoro

Prins Diponegoro van het sultanaat Yogyakarta was fel tegenstander van de Nederlandse koloniale invloed op zowel politiek, cultureel als religieus gebied. Hij geloofde dat de macht van de Europeanen ervoor zorgde dat het hof zich niet meer zo strikt aan de islam hield als hij graag zou zien. Deze houding werd hem niet in dank afgenomen door de vertrouwelingen van de sultan. Die waren ook wantrouwig dat Diponegoro, die de oudste zoon van de vorige sultan was maar als buitenechtelijk kind niet de troon kon erven, zich misschien toch niet had neergelegd bij het sultanaat van zijn jongere halfbroer. Vanwege deze spanningen verliet prins Diponegoro het hof en trok zich terug op zijn landgoed. Deze zelfopgelegde verbanning zou echter niet lang duren.

Het cultureel ongevoelige gedrag van de Nederlanders was een doorn in het oog van prins Diponegoro. Zo veranderden ze de etiquette in het hof op een manier die de sultan schoffeerde, en bouwden ze een weg op zijn landgoed die vlak naast de graven van zijn voorouders liep. Daarnaast kwamen nog verschillende politieke ontwikkelingen. De belangrijkste daarvan was dat de Javaanse adel grote stukken land, boeren en tolpoorten in pacht gaf aan Europeanen en Chinezen. Die buitten vaak de bevolking uit en hadden geen oog voor traditionele wetten. Als er een conflict was tussen een Javaan en een Europeaan werd dit in een Europese rechtbank opgelost, waar de oorspronkelijke bewoners zeer in het nadeel waren omdat ze de wetten niet begrepen en de taal niet spraken. Toen de Nederlandse Gouverneur-generaal besloot om deze landhuur te verbieden om omstandigheden van de bevolking te verbeteren. De Javaanse adel werd echter niet gecompenseerd voor hun verloren inkomsten.

onderwerping van prins Diponegoro

Guerrilla-oorlog

Vanwege deze combinatie van deze culturele schofferingen, politieke ontwikkelingen en religieuze denkbeelden besloot prins Diponegoro in opstand te komen tegen zowel de Nederlanders als de Javanen die hen steunden. Hierbij beriep hij zich erop een religieuze oorlog te voeren om Java te zuiveren van Nederlanders en afvallige moslims. Hij wist goed de ontevredenheid van de bevolking aan te boren en te gebruiken. Hij werd gesteund door zowel leden van de adel, religieuze leiders als uitgebuite boeren en verzamelde hij een groot leger om zich heen. Hiermee begon hij in 1830 de Java-oorlog.

In het begin van de strijd wist het leger van de prins meerdere spectaculaire overwinningen de boeken op het koloniale leger van de Nederlanders. Dat herstelde zich echter redelijk snel met soldaten uit Nederland, Afrika en andere Indonesische eilanden. Prins Diponegoro had op het hoogtepunt een leger van ongeveer honderdduizend mensen, terwijl de Nederlanders niet verder kwamen dan vijftigduizend. Deze overmacht hielp de prins echter niet om de oorlog te winnen. Hij had moeite om zijn samengestelde leger bij elkaar te houden en de Nederlanders waren beter getraind. Daarom veranderde Diponegoro zijn strategie: in plaats van grote veldslagen te leveren ging hij een guerrilla-oorlog voeren.

Tijdens de vijf lange jaren van het conflict werden grote delen van het binnenland van Java verwoest. Twee miljoen gewone mensen kregen te maken met honger door verwoeste oogsten of leden op andere manieren onder het oorlogsgeweld. Naar schatting sneuvelden er maar liefst tweehonderdduizend Javanen tijdens het conflict. De bevolking van het sultanaat Yogyakarta nam met de helft af. Aan de Nederlandse zijde kwamen er veel minder mensen om, namelijk achtduizend Europese en zevenduizend Indische soldaten. Hoeveel Javaanse ‘koelies’ er daarnaast zijn omgekomen is niet bekend.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Gebroken belofte

Om de oorlog met dat prins Diponegoro te beëindigen, gebruikte luitenant-generaal De Kock van het Nederlandse koloniale leger een ‘forten strategie’. Dit betekende dat hij in elk gebied dat onder controle van de Nederlanders stond, een fort oprichtte dat met wegen en bruggen verbonden was met andere forten. Hierdoor konden troepen zich snel bewegen naar waar ze nodig waren zonder dat de soldaten lang buiten de beschermende muren van de forten waren. Ook kon het leger van Diponegoro zich door het fortenstelsel niet meer onopgemerkt verplaatsen. Deze strategie was succesvol, maar toch duurde het nog tot 1829 voordat het duidelijk werd dat de Javanen de oorlog zouden verliezen.

Uiteindelijk was prins Diponegoro in zo’n slechte positie dat hij het aanbod van De Kock aannam om op Nederlands terrein te komen onderhandelen over het beëindigen van de oorlog. Verschillende kopstukken van zijn leger waren al eerder gearresteerd of hadden zich overgegeven. Van tevoren werd door de Nederlanders de belofte gedaan dat de prins na afloop weer mocht vertrekken, hoe de onderhandelingen ook gingen. Die belofte werd echter gebroken. Prins Diponegoro werd gevangengenomen op 9 februari 1830.

Dit betekende het einde van de Java-oorlog. Het verzet van de Javaanse adel tegen de Nederlandse overheersing was gebroken en het eiland zou voor de komende generaties een wingewest worden. Om de hoge kosten van de Java-oorlog terug te krijgen voerden het koloniale bewind het cultuurstelsel in, wat inhield dat alle Javaanse boeren verplicht exportgewassen moesten verbouwen. Hier maakten de Nederlandse overheid veel winst op, terwijl er voor de Javaanse bevolking nauwelijks genoeg van de oogst overbleef om zelf van te leven.

Prins Diponegoro werd na zijn arrestatie verbannen naar Manado en later naar Makassar. Tijdens zijn ballingschap schreef hij zijn eigen autobiografie over de Java-oorlog. Uiteindelijk stierf hij in Fort Rotterdam op 8 januari 1855.

Schilderijen

Enkele jaren na het einde van de Java-oorlog schilderde Nicolaas Pieneman, die er zelf niet bij was, het schilderij ‘de onderwerping van Diponegoro aan luitenant-generaal De Kock’. Het schilderij laat duidelijk de Nederlandse visie op de gebeurtenissen zien. Dit is bijvoorbeeld te zien aan het feit dat de prins lager staat dan de Nederlandse legerleider. De opdrachtgever voor het schilderij was dan ook De Kock zelf. Later maakte de Indische schilder Raden Saleh een tegenhanger van Pienemans schilderij waarop Diponegoro op gelijke hoogte staat als De Kock.

De twee schilderijen vertegenwoordigen twee verschillende visies op de Java-oorlog. In Nederland werd het conflict lange tijd gezien als een glorieuze overwinning. Inmiddels is het conflict in Nederland enigszins in de vergetelheid geraakt, maar in Indonesië wordt prins Diponegoro gezien als een dappere vrijheidsstrijder tegen de Nederlandse onderdrukking. Zo vormde de Java-oorlog, in Indonesië vaak de Diponegoro-oorlog genoemd, een inspiratiebron voor de onafhankelijkheidsbewegingen in de 20e eeuw.