De moord op Philippus II van Macedonië

In 336 voor Christus werd Philippus II, koning van Macedonië en vader van Alexander de Grote, neergestoken op een bruiloft in Aegae. Na een korte achtervolging vatten de lijfwachten van Philippus de dader in de kraag. Hoewel over de schuld van de dader, Pausanias, weinig twijfel heerste, is het altijd onduidelijk gebleven wat zijn motieven waren en of hij alleen handelde. Enkele ‘verdachten’ en hun motieven op een rijtje.

Aanloop naar de moord

Vlak voor zijn noodlottige einde was Philippus II op het hoogtepunt van zijn macht. Hij had grote delen van de Balkan veroverd en de Griekse stadsstaten onderworpen in een serie indrukwekkende veldslagen. Behalve op tactisch gebied kon hij ook op politiek terrein goed uit de voeten. Aangezien polygamie in Macedonië toegestaan was, kon hij zelf met diverse dames afkomstig uit onderworpen of geallieerde staten in het huwelijksbootje stappen. Uit het huwelijk met een van hen, Olympias, was Alexander geboren, in 356 v.Chr. Diens opvolging was daarmee nog niet zeker; Philippus had meer zonen en de familie kende nog andere takken. In 336 was de koning druk bezig met voorbereidingen voor een aanval op het Perzische rijk. Voordat hij dit plan kon uitvoeren, werd hij door een lijfwacht om het leven gebracht op de bruiloft van zijn dochter in de stad Aegae (ook wel Aigai, het tegenwoordige Vergina).

De verwarring in de bronnen

‘Olympias had zonder twijfel paarden klaar staan voor de ontsnapping van de moordenaar,’ schrijft de Romeinse retoricus Justinus. Dat meervoud (paarden) is mede de oorzaak voor de discussie omtrent de moord op Philippus. Een van de verklaringen voor het gebruik van het meervoud luidt dat er meerdere daders waren of dat er nog een moord had moeten worden gepleegd – bijvoorbeeld op Alexander. Andere auteurs gaan er vanuit dat Alexander en zijn moeder juist betrokken waren bij de dood van de Macedonische koning. Het is onmogelijk met zekerheid vast te stellen wat zich precies afspeelde in die periode. Een kort overzicht van de hoofdverdachten uit tweeduizend jaar onderzoek en speculatie.

De onteerde Pausanias

Pausanias van Orestis was de lijfwacht van Philippus en de enige over wiens schuld niet gespeculeerd hoeft te worden. Wat betreft zijn motief doen diverse verhalen de ronde in de antieke bronnen. Zo zou hij een tijdje de minnaar van Philippus zijn geweest, totdat de koning hem inruilde voor een ander. Pausanias dreef zijn vervanger tot zelfmoord, wat wrevel wekte bij Attalus, een vriend van de koning. Hij voerde Pausanias dronken en onteerde hem publiekelijk, wellicht door hem te verkrachten. Pausanias eiste vervolgens van Philippus dat hij Attalus zou straffen, maar de koning weigerde, waarschijnlijk omdat Attalus een belangrijke bondgenoot en vriend was. Wel werd Pausanias gepromoveerd tot lijfwacht. In deze hoedanigheid had hij alle mogelijkheden de koning om het leven te brengen en wraak te nemen op degene die hem gerechtigheid ontzegd had.

De wraakzuchtige Olympias

De moeder van Alexander geniet geen al te beste reputatie in de bronnen. Diverse antieke auteurs schilderen haar af als een jaloerse vrouw die met slangen sliep en over lijken ging om haar doel te bereiken. Olympias wilde volgens hen koste wat kost haar eigen positie en die van haar kinderen veilig stellen. Het huwelijk van Philippus met Cleopatra zou voor haar zowel in emotionele als in politieke zin een klap zijn geweest. Olympias zou Pausanias hebben aangemoedigd de koning te vermoorden. Na afloop zou ze de moordenaar eer hebben bewezen door hem samen met de koning te begraven. Cleopatra en haar kind liet ze vermoorden.

Veel moderne historici betwijfelen of Olympias betrokken was bij een eventuele samenzwering. Het feit dat ze niet in Aegae was ten tijde van de aanslag geeft haar tot op zekere hoogte een alibi. Waarschijnlijker is dat ze slim gebruik maakte van de gebeurtenis om haar eigen belangen veilig te stellen.

De jaloerse Alexander

Vermoordde Alexander de Grote, wellicht de meest befaamde generaal aller tijden, de inspirator van talloze latere leiders, zijn eigen vader? Waarschijnlijk niet, maar het zou niet misstaan tussen zijn andere beroemde en beruchte daden. Meningen lopen wederom sterk uiteen. Verschillende schrijvers beweren dat Alexander zijn vader adoreerde en zo religieus was dat vadermoord voor hem een absolute doodzonde zou zijn geweest. Andere auteurs wijzen op persoonlijke ruzies, onenigheid over opvolging en politieke kwesties, en mogelijke jaloezie. Interessant in dat verband is ook de trip van Alexander naar het orakel van Zeus-Ammon waar hij vragen omtrent de dood van zijn vader zou hebben gesteld. De onthulling dat zijn vader in werkelijkheid de oppergod was, verloste hem van de beschuldiging van patricide. Hoewel dit een fascinerende interpretatie is, blijft zijn betrokkenheid onbewezen en onwaarschijnlijk.

De stokende Perzen

Misschien nog wel het meest voor de hand liggend is dat de Perzen betrokken waren bij de dood van Philippus. Sinds hun mislukte pogingen om Macedonië en Griekenland te veroveren in de vijfde eeuw, hielden zij zich vooral bezig met het tegen uit elkaar spelen van de Griekse staten. De eenwording van de Grieken en Macedoniërs onder Phillippus en de plannen voor een aanval op Perzië zal hen angst hebben ingeboezemd. Het is goed mogelijk dat zij Pausanias een geldbedrag en hulp bij de ontsnapping boden. Dit zou de ‘ontsnappaarden’ en de zoektocht naar meer schuldigen verklaren. Het blijft desondanks speculatie.

Of er behalve Pausanias nog meer mensen betrokken waren bij de dood van Philippus kan niet met zekerheid gezegd worden. Motieven in overvloed, maar aan bewijs ontbreekt het. In ieder geval maakte Philippus’ dood de weg vrij voor Alexander om een grootse rol op te eisen in de wereldgeschiedenis.

Bronnen:

Diodorus van Sicilie, Bibliotheca Historica

Justinus, Historia Philippicae…

Plutarchus, Parallelle Levens

Q. Curtius Rufus, Historia Alexandri Magni Macedonis

Carney, E., ‘The politics of polygamy: Olympias, Alexander and the murder of Philip’, in: Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Bd. 41, H. 2 (1992), 169-189

Fredricksmeyer, E. A., ‘Alexander and Philip: Emulation and Resentment’, in: The Classical Journal, vol. 85, no. 4 (apr. – may, 1990), 300-315

Kuskowski, A. M., ‘Whodunit? The murder of Philip II of Macedon’, in: The McGill Journal of Classical Studies, vol. I, fall 2001, 23-37

Theuns, W. (2013) 'Het mysterie rond de moord op Philippus II van Macedonië' (UU, bachelor scriptie)

Worthington, I. (2008) Philip II of Macedon (London)

Afbeeldingen:

Philippus II. Onderdeel van het mausoleum van Engelbert II van Nassau in de Onze-Lieve-Vrouwekerk, Breda. By Vassil (Own work) [CC0], via Wikimedia Commons