De pauselijke onderdrukking van de jezuïeten

Op 21 april 2025, Tweede Paasdag, overleed paus Franciscus. Hij was de eerste jezuïet die benoemd werd tot paus, een historische gebeurtenis. De jezuïeten waren namelijk niet altijd zo populair binnen de katholieke kerk. In 1773 schafte de paus hun sociëteit zelfs af.

Wie zijn de jezuïeten?

De jezuïeten zijn leden van de Sociëteit van Jezus. Deze sociëteit werd opgericht door Ignatius van Loyola in 1534, toen Ignatius met zes anderen in Parijs geloften zwoeren van armoede, kuisheid en een pelgrimstocht naar Jeruzalem. Als dat laatste niet mogelijk zou zijn dan zwoeren ze de gelofte om apostolisch werk in opdracht van de paus te doen, wat het geval bleek te zijn. Het gezelschap werd in 1540 door de paus goedgekeurd. Speciaal aan de jezuïeten is dat ze de nadruk legden op flexibiliteit en de deugd van gehoorzaamheid.

Impopulariteit van de jezuïeten

Toen de Europese grootmachten in de zestiende eeuw koloniën in Azië, Afrika en Amerika begonnen te stichten trokken missionarissen vanuit de Katholieke kerk ook naar de koloniën om daar mensen tot het christendom te bekeren. Daarbinnen hadden de Jezuïeten een bijzondere rol: in 1585 vaardigde Paus Gregorius XIII een bul uit waarin hij aangaf dat de Jezuïeten het monopolie op het missiewerk in China en Japan kregen. Daarbij moesten de jezuïeten zich wel voegen naar de Portugese kroon, een gevolg van het Verdrag van Tordesillas. Later kregen ook andere ordes toestemming om naar Azië te trekken.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

De uitwisseling tussen de missionarissen en de bevolking in de koloniën leverde ook nieuwe kennis, en daarmee vragen op binnen de katholieke kerk. In de 17e en 18e eeuw was in China de vraag of de Chinese ceremonies om Confucius en voorouders te eren samen konden gaan met het katholiek geloof. De jezuïeten waren de eerste groep binnen de katholieke kerk die daar voorstander van waren, waardoor ze impopulair waren binnen de katholieke kerk. Hun verzet tegen het misbruik van de inheemse bevolking in Amerika door de Spanjaarden, droeg hier ook niet bij aan.

Toen in 1758 een aanslag beraamd werd op de koning van Portugal, verspreidde de invloedrijke markies van Pombal complottheorieën over de jezuïeten, waarin hij de jezuïeten beschuldigde van betrokkenheid bij het complot. Deze werden vertaald en verspreid over heel Europa. De wijde verspreiding is niet toe te dragen aan alleen maar de grote invloed van de markies. Eén van de redenen dat de complottheorieën zo aansloegen was dat ze inspeelden op bekende stereotypen: de jezuïeten zouden bijvoorbeeld verlangen naar macht en hadden lakse moralen. De beschuldigingen werkten voort op al bekende anti-jezuïtische pamfletten over de kwaadaardigheid van de jezuïeten. Een andere reden voor de verspreiding van de complottheorieën komt door een anti-jezuïtisch netwerk in Frankrijk, Nederland en Italië. Het netwerk verspreidde de complottheorieën over de jezuïeten verder in Europa.

Portugal was het eerste land dat maatregelen nam tegen de jezuïeten. Dit verantwoordden ze door te stellen dat de jezuïeten achter de aanslag op de koning zaten, om daarmee hun “rebellie” in Zuid-Amerika in de doofpot te stoppen. Frankrijk, Spanje, het Koninkrijk der Beiden Siciliën en het hertogdom van Parma volgden het voorbeeld van Portugal en namen maatregelen tegen de jezuïeten.

De pausen

Paus Clementius XIII was fel tegen een actie tegen de jezuïeten, bleek onder andere uit een brief aan de Nuntius in Spanje. Daarin stond dat hij de vervolgingen in Portugal tegen de “geest van de katholieke kerk’’ in vond gaan. Hij schreef in 1765 een publiek decreet uit waarin hij de sociëteit prees, zich uitsprak tegen de complottheorieën over de jezuïeten en de Sociëteit van Jezus zelfs goedkeurde. Zelfs na bedreigingen van landen, wat onder andere ging over de inname van de Pauselijke Staten, hield hij voet bij stuk tot zijn overlijden in 1769.

Na veel politiek getouwtrek werd de nieuwe paus, Clementius XIV, met een ruime meerderheid gekozen, ondanks dat sommigen hem zagen als anti-jezuïet. Hij stelde een uitspraak over de jezuïeten vier jaar uit. In deze paar jaar kreeg ook hij bedreigingen naar zijn hoofd geslingerd van grootmachten, omdat hij de jezuïeten niet veroordeelde. Uiteindelijk vaardigde hij een zogenaamde breve uit, de Dominus as Redemptor, waarin hij schreef dat de Sociëteit van Jezus niet meer zo nuttig was als vroeger en de duurzame vrede tegenwerkt, en vanwege deze redenen de sociëteit opgeheven werd. Alleen Catherina de Grote van Rusland en Frederik II van Pruisen besloten om de breve niet te publiekelijk bekend te maken.

Dit zorgde voor een barre periode voor jezuïeten in heel Europa tot 1814. Toen maakte de paus Pius VII de onderdrukking van jezuïetenorde ongedaan, vlak na zijn gevangenschap door Napoleon. Hij moedigde de sociëteit aan om zichzelf te reorganiseren. Met Pius’ actie is de 41-jarige periode van suppressie eindelijk voorbij.

De Sociëteit van Jezus is sindsdien in rustiger vaarwater gekomen. Ze leverden zelfs een paus. Het is duidelijk dat het stigma over jezuïeten vrijwel niet meer bestaat. De weg is vrij voor een tweede jezuïtische paus in de toekomst.