De slachtoffers van psychiatrische instellingen tijdens de Tweede Wereldoorlog

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden ook psychiatrische patiënten en mensen met een verstandelijke beperking door de nazi's vervolgd. Om al deze mensen op te pakken en weg te voeren, maakten de nazi's gebruik van de instellingen die er in Nederland voor hen waren. Wat weten we al over de omstandigheden van deze instellingen gedurende de bezetting?

Het onderzoek wordt uitgevoerd door het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies. Men vergeet vaak dat psychiatrische patiënten en mensen met een verstandelijke beperking ook slachtoffers waren van de Holocaust. We zijn echter wel bekend met twee gevallen van psychiatrische instellingen die veel verlies leden tijdens deze periode.

Het Apeldoornsche Bosch 

Sinds de oprichting op 24 mei 1909 konden patiënten van de psychiatrische instelling het Apeldoornsche Bosch hier volgens Joodse traditie leven. De instelling had zijn eigen synagoge en patiënten konden hier ook de sabbat vieren en koosjer eten. Daarnaast organiseerde de instelling arbeidstherapie en cursussen en was er zelfs een ‘’ontspanningsgebouw’’, waar muziek- en filmavonden werden gegeven. 

De eerste verandering kwam op 1 april 1942. Al het niet-Joodse personeel van de instelling werd weggestuurd. De functies werden gevuld met Joodse mensen uit de nabije omgeving van Apeldoorn. Het leek er voor nu nog op dat de Joodse bewoners van het Apeldoornsche Bosch gezamenlijk in vrede konden leven. 

Op 11 januari 1943 werd de instelling bezocht door SS’er Ferdinand Aus der Fünten. Geneesheer- directeur Jacques Lobstein had het idee dat Aus der Fünten meer Joden naar de instelling wilde brengen. Aus der Fünten had echter sinds zijn promotie tot ‘’Hauptsturmführer’’, in 1941 de informele leiding gekregen over de deportatie van Nederlandse Joden. Hij wilde van het Apeldoornsche Bosch een hersteloord maken voor mannen van de Waffen-SS. Aus de Fünten gelaste op 19 januari 1943 de evacuatie van de instelling, om deze vrij te maken voor de SS’ers.

De deportatie van het Apeldoornsche Bosch

Zowel de patiënten als het personeel werden diezelfde dag nog verzameld bij het ontspanningsgebouw. Verder werden bijna alle Joodse inwoners van Apeldoorn hier verzameld. Een dag later arriveerde de commandant van Kamp Westerbork, samen met honderd man van de Joodse Ordedienst. Tweehonderd personeelsleden en tachtig patiënten vluchten die avond. De rest werd overgebracht naar station Apeldoorn.

Op 22 januari 1943 worden de inwoners van het Apeldoornsche Bosch, samen met Joodse inwoners van Apeldoorn met de trein gedeporteerd naar Auschwitz-Birkenau. De ziekste patiënten werden op matrassen gelegd, waar weer een ander matras met een patiënt op werd gestapeld. Zo werd er een ‘’menselijk stapelbed’’ gemaakt. Bij de aankomst in Auschwitz-Birkenau probeerde veel patiënten weg te rennen, waarna zij werden doodgeschoten. De rest van de patiënten werden bij aankomst onmiddellijk vergast. Nog geen tien van de 300 personeelsleden die werden gedeporteerd overleefden de oorlog.

Zo werd het Apeldoornsche Bosch, wat eerst als een ‘’Joodse Hemel’’werd gezien,  de plek om de resterende Joodse inwoners van Apeldoorn te verzamelen en te deporteren. Eerder werden er al in oktober 1941 dertien Joodse mannen uit Apeldoorn opgepakt en overgebracht naar Mauthausen, waar geen één van hen de oorlog overleefde. In augustus 1942 volgde de deportatie van de rector en eenentwintig leerlingen van een Joodse school in Apeldoorn. 

De verwaarlozing binnen de Willem Arntsz Hoeve

Waar het Apeldoornsche Bosch als een ‘’Joodse hemel’’ werd gezien, was de Willem Arntsz Hoeve in Den Dolder al een nachtmerrie voordat de Joodse patiënten gedeporteerd werden naar concentratiekampen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog overleden hier meer dan 1100 patiënten.

Al voordat het bestuur van het psychiatrisch zorgcomplex in de handen van de NSB viel, werden de patiënten ernstig verwaarloosd. In 1940 kreeg de kliniek twintigduizend kilo brood minder toegewezen dan het jaar daarvoor. Patiënten van lagere klassen kwamen dagelijks zeker 400 calorieën te kort. Het gemiddelde gewicht van de vrouwelijke patiënten nam tussen mei 1940 en januari 1941 met vier kilo af, voor mannen was dit vijf kilo.

De bewoners van de instelling raakten verder verwaarloosd na de komst van 800 nieuwe patiënten. Deze patiënten waren vanuit andere inrichtingen in de kuststreek overgeplaatst, die ruimte moesten maken voor de Atlantikwall. Door overbevolking konden besmettelijke ziekten snel om zich heen grijpen en patiënten stierven onder andere aan honger en tuberculose. 

De genadeklap voor de Willem Arntsz Hoeve

Het bestuur (het Regentencollege) investeerde geen geld om de voedselvoorziening te verbeteren. In 1943 kwam het bestuur van de Willem Arntsz Hoeve in de handen van de NSB terecht. De nieuwe geneesheer-directeur C.G.J. Keulemans trad in de zomer van 1943 aan. Hij wilde de Duitsers tevreden houden door brandstoffen te schenken. Omdat de Willem Arntsz Hoeve niet over een redelijke stookinstallatie beschikte, leden de patiënten onder de koude winter van dat jaar. Dit leidde ernaar dat velen niet langer hun bed uit konden komen. 

De genadeklap was de Hongerwinter van 1944 tot 1945. Door de voedselschaarste als gevolg van de Spoorwegstaking, samen met de langdurige kou kwam er een grote piek in sterfgevallen binnen de ‘’WA Hoeve’’. Maar dit weerhield Keulemans er niet van verder te bezuinigen. In het voorjaar van 1945 maakte de geneesheer-directeur bezwaar tegen de verdeling van Zweeds witbrood onder de patiënten.

De meeste artsen weigerden gelukkig de Duitsers te vertellen welke patiënten Joods waren. Hierdoor zouden er van de 125 Joodse patiënten maar 35 worden gedeporteerd. Slechts een van hen zou de oorlog overleven. 

Verder onderzoek

Het onderzoek dat in 2019 van start is gegaan, wordt in opdracht gedaan van de Stichting Vergeten Slachtoffers Tweede Wereldoorlog. Het NIOD instituut zegt dat zij de ontwikkelingen in de instellingen voor psychiatrie en gehandicaptenzorg tijdens de bezetting systematisch in kaart zullen brengen. Hopelijk zal hiermee verder duidelijk worden hoe de patiënten van deze Nederlandse instellingen tijdens de oorlog werden behandeld. Zij willen dat deze ‘’vergeten slachtoffers’’ niet langer vergeten blijven.

Meer lezen? In ons dossier over de Tweede Wereldoorlog delen we wat van de meest tragische en spraakmakende verhalen tijdens en rondom de Tweede Wereldoorlog.

Bronnen:

• Het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudie
• JOODS AMSTERDAM: HET APELDOORNSCHE BOSCH
• Vrij Nederland: De vergeten slachtoffers van Het Apeldoornsche Bosch
• de VolksKrant: Inrichting in Den Dolder was tijdens de oorlog oord des verderfs

Afbeelding:

• Hoofdgebouw Apeldoornsche Bosch: Self-scanned [Public domain], via Wikimedia Commons
• Het Apeldoornsche Bosch, Ontspanningsgebouw (thans het 'Vierhuis'): Apdency [CC0], via Wikimedia Commons
• Overzicht hoofdgebouw, door F.W.M. Poggenbeek (opmerking: GB De Utrechtse Heuvelrug): Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed [CC BY-SA 4.0], via Wikimedia Commons