De Utrechtse Inktpot: het grootste bakstenen gebouw van Nederland

Dat Utrecht een prachtige historische stad is, rijk aan vele (middeleeuwse) monumenten, is voor weinig mensen nog een geheim. De Dom, het paushuis en de vele oude bruggetjes sieren het centrum en getuigen van een veelzijdige geschiedenis. Hiernaast zijn er in het begin van de 20e eeuw ook vele iconische gebouwen in Utrecht opgetrokken zoals de Inktpot aan het Moreelsepark.

Bouw van de Inktpot in tijden van schaarste

De Inktpot heette niet altijd de Inktpot, maar had eerst weinig inspirerende naam Hoofdadministratiegebouw III. Al snel na de bouw werd de bijnaam, geïnspireerd op de vorm van het pand, de officiële naam. Het gebouw werd gebouwd tussen 1918 en 1921 in opdracht van de Nederlandse Spoorwegen. Met 22 miljoen gemetselde stenen is de Inktpot het grootste bakstenen gebouw van Nederland. In tijden van schaarste, in het buitenland woedde immers de Eerste Wereldoorlog, was het voor de NS lastig om aan alle bouwmaterialen te komen. Om het ontwerp toch te kunnen realiseren richtte de architect George van Heukelom in dienst van de NS ‘Het Bouwbedrijf’ op. Het Bouwbedrijf exploiteerde twee eigen baksteenfabrieken in het Oost-Brabantse Schijndel. Aangezien er naast enorm veel bakstenen ook 4000 kubieke meter eikenhout nodig was, kocht de NS een bos aan in Zuid-Limburg. Van Heukelom sprong origineel om met de schaarste van materialen en maakte de fundering van het gebouw met 21 kilometer aan oude spoorstaven.

Metselwerkzaamheden aan de Inktpot in 1919

Architect George van Heukelom en het rationalisme

De architect George van Heukelom was geen onbekende van de NS. Hij was al werkzaam voor de staatsspoorwegen vanaf 1891. Voor de NS ontwierp hij onder andere het iconische station van Maastricht en de perronoverkapping van station ’s-Hertogenbosch. George van Heukelom werd in zijn werk beïnvloed door de Nederlandse architect Hendrik Petrus Berlage, ook bekend als de architect van de Beurs van Berlage. Berlages werk was onderdeel van architectuurstroming rationalisme die populair was aan het begin van de 20e eeuw. De stijl van het rationalisme stond pal tegenover deze van de organische vormen van de jugendstil en het expressionisme. Rationalisme ging er juist vanuit dat alle architecturale problemen rationeel op te lossen zijn. Gebouwen werden ontworpen met het oog op de functie die het later zou hebben en er werd gebruik gemaakt van simpele en moderne bouwmaterialen. De gebouwen waren vaak rechtlijnig en zonder poespas, de constructies werden vaak in het zicht gelaten.

De Inktpot door de jaren heen

De Inktpot is al bijna een eeuw een constante in het alsmaar veranderende stationsgebied van Utrecht. In en rondom het bakstenen gebouw verandert er constant wat. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het pand deels ingenomen door de Bahnbevollmächtigter bei den Niederländischen Eisenbahnen en kwam de NS onder Duitse supervisie te staan. Het gebouw was geen hoofdkantoor van de Duitse SS, een veelgehoord misverstand in Utrecht. Na de oorlog werd het Monument voor het gevallen spoorpersoneel geplaatst bij de Inktpot. Dit oorlogsmonument herdenkt het omgekomen personeel van de NS tijdens de Tweede Wereldoorlog. Bij de Spoorwegstaking van 1944, toen het NS personeel weigerde om nog langer mee te werken met de Duitse bezetter, kwamen medewerkers om het leven. In het jaar 1999 werd het gebouw, in het kader van het kunstevenement Panorama2000, opgeluisterd met een grote UFO. Dit ontwerp van de Nederlandse beeldhouwer Marc Ruygrok balanceert vandaag de dag nog steeds op de rand van het dak van de Inktpot.

Tegenwoordig is de Inktpot het hoofdkantoor van de spoorinfrastructuurbeheerder ProRail. Gelokaliseerd direct naast het spoor, met spoorstaven in de fundering, zal de Inktpot altijd haar connectie met de spoorwegen houden.