De veilige avondklok in de Middeleeuwen

De avondklok wordt op dit moment gezien als het laatste redmiddel om de oplopende coronabesmettingen tegen te gaan. De avondklok is vooral bekend uit de Tweede Wereldoorlog, maar eigenlijk is een avondklok al eeuwenoud. Waar was de avondklok oorspronkelijk voor bedoeld?

Eerst even terug naar het jaar 1940. De Duitsers vielen dat jaar op 10 mei Nederland binnen. Al snel werden er een lange lijst aan maatregelen en regels ingevoerd om het Nederlandse volk in bedwang te houden. Een van die maatregelen was de avondklok. Die werd ruim een half jaar na de inval in heel het land ingevoerd op 16 november. Vanaf dat moment mocht men tussen 12 uur ’s nachts en 4 uur ’s ochtends alleen naar buiten als die een zogenaamd Ausweishad, een vergunning die je van de Duitsers ontving. Dit was vaak werk gerelateerd, zo kregen bijvoorbeeld leden van de Luchtbeschermingsdienst en de Nederlandse spoorwegen zo’n bewijs. Maar in essentie mocht dus niemand in de nachtelijke uren naar buiten, dit om verzet nog verder te ontmoedigen.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Kerkklokken als communicatiemiddel

Hoewel de avondklok uit de Tweede Wereldoorlog voor velen misschien het bekendste voorbeeld is van de avondklok, was dit niet de eerste keer dat dit middel werd gebruikt. Het gebruik van de avondklok gaat helemaal terug tot in de Middeleeuwen, toen de avondklok ook nog letterlijk een klok was. In die tijd werden kerklokken door overheden gebruikt om te communiceren en de bevolking luid en duidelijk te kunnen bereiken. Ze maakten gebruik van verschillende klanken en tonen die weer te koppelen waren aan vaste tijdstippen. Van de poortwachters werd verwacht dat ze dit herkenden. Zo klonken er de lage, indringende klanken van de doodsklok wanneer er iemand was overleden en waren de luide en constante klanken te horen van de waakklok wanneer de stadspoorten dichtgingen. De avondklok was dus echt een klok die diende als communicatiemiddel. Toen de Antwerpse burgemeester Jan Pot in 1465 de avondklok invoerde in zijn stad veranderde dit al een beetje. Twee keer per dag, wanneer het ’s avonds donker werd en ’s ochtends de zon weer opkwam, werden de klokken geluid als sein om alle poorten te sluiten en weer te openen. Tijdens die nachtelijke uren mocht niemand naar binnen of naar buiten.

De avondklok in de Middeleeuwen

Bescherming tegen angsten

Het doel van de middeleeuwse avondklok in die tijd was om de veiligheid van de burgers te waarborgen. Het werd gebruikt om externe gevaren als indringers of vijandige legers buiten te houden, maar ook om de angst bij de burgers weg te nemen. Soms ging het dan om angst voor dingen die niet fysiek tegen te houden zijn, zoals kwade geesten. De Middeleeuwse mens was erg bijgelovig en geloofde dat er in het donker een leger van kwade geesten door de straten zwierf die boos was en het op hen gemunt had. Het was pas aan het einde van de 13e eeuw dat geesten een macabere beeldvorming kregen. Waar het eerst bleke en ogenschijnlijk vriendelijke wezens waren, veranderden ze later in angstaanjagende monsters die als doel hadden om de levenden aan hun vreselijke en snel naderende dood te herinneren. Niet zo gek dus dat de men toentertijd in het donker niet naar buiten durfden, zeker niet als je je beseft dat ze geloofden dat ook de duivel tijdens de nachturen het liefst zijn werk deed. De avondklok was dus een manier om de burgers te beschermen tegen gevaren van buiten, maar ook tegen gevaren binnenin de mensen zelf.

Toch was er ook sprake van fysieke gevaren binnen de stadsmuren die een avondklok moest verhelpen. Zo was er risico op brand. Men kookte nog op houtvuur of op turf. Een groot risico was, dat zulke vuren als ze onbeheerd achter werden gelaten, een brand veroorzaakten. De vrees daarvoor was niet misplaatst een tijd waarin vrijwel alle huizen van hout werden gemaakt en in een soort doolhof tegen elkaar geplakt stonden. Het uitbreken van een uitslaande brand in de nachtelijke uren terwijl iedereen lag te slapen was dat ook een regelrechte nachtmerrie. Zo’n brand kon vreselijke gevolgen kon hebben.

Nachtelijk plezier

Het dagelijkse plezier moest het echter wel ontgelden door de avondklok. Op het moment dat de avondklokken luidden, moesten ook alle werkzaamheden en het amusement worden stilgelegd. Alcohol werd niet meer geschonken en men werd geacht naar huis te gaan. Het leven kwam voor die uren even helemaal stil te liggen. Dit werd toen al gehandhaafd in de vorm van hoge boetes en strenge straffen. Juist de personen die de regels overtraden in het donker werden strenger gestraft. Zo schrijft hoogleraar middeleeuwse geschiedenis Dick E.H. de Boer in zijn publicatie Tussen avondklok en morgenlicht uit 1997 dat ‘een moord op zichzelf al een vreselijk misdrijf was, maar dat een moord onder dekking van het duister, met misbruik van de nacht nog veel ernstiger was’.

Er waren steden die een duidelijk nachtbeleid hadden en dat zelfs hebben vastgelegd in de wetboeken, zoals Leiden. In Leiden mocht je in die tijd alleen over straat als je een brandende lantaarn bij je had en geen grotere wapens op zak had dan die je overdag droeg. En alle taveernen mochten geen alcohol meer schenken. Niemand had dus wat te zoeken op straat. Toch bleek dat niet altijd nageleefd te worden in de Zuid-Hollandse stad. In de Leidse Correctieboeken uit de 15e eeuw is namelijk te lezen dat er ook na de avondklok nog steeds veel volk op straat was, met name dienstmeisjes. Een kwetsbare groep. Zo luidt een verhaal uit maart 1450, vertaald uit het Middelnederlands door Historici.nl, waarin staat: 'Het dienstmeisje liep van meester Philip met een lantaarn met licht samen met meester Philips knecht naar huis. Toen hebben Herman Aerntszoon van Monnikendam en Jacop Mathijs uit Hoorn ze lelijk en onbeschaafd lastiggevallen en gedreigd om haar te verkrachten. En ze hebben haar geslagen, tot aan huis achtervolgd en stenen geworpen naar het huis'.

2020

En nu is de avondklok actueler dan ooit. In 2020 voerden verschillende landen, onder andere België en Frankrijk, de avondklok in om het coronavirus te bestrijden. Als een laatste redmiddel tegen de onzichtbare vijand van onze tijd.