Democratie in ontwikkeling –  de politieke geschiedenis van het Verenigd Koninkrijk

Op 7 mei gaan de inwoners van het Verenigd Koninkrijk naar de stembus. Miljoenen Britten zullen de kans krijgen een stem uit te brengen op een kandidaat binnen hun kiesdistrict. De Britse volksvertegenwoordigers zullen tot het laatste moment proberen met verkiezingscampagnes de uitkomst van de algemene verkiezingen te beïnvloeden. Groot-Brittanie kent een eeuwenoude parlementaire democratie, dit artikel vertelt over haar ontwikkelingen en hoogtepunten.

Door Jonathan van Varik

Verenigd Koninkrijk vs. Nederland

De Britse verkiezingen verschillen van haar Nederlandse tegenhanger. Groot-Brittannië kent een districtenstelsel; een kiezer wordt verwacht te stemmen op een kandidaat die verbonden is aan het kiesdistrict waar hij/ zij woont. Een kandidaat is verbonden aan een bepaalde partij en heeft enkel bij een meerderheid van de stemmen de mogelijkheid dit district te vertegenwoordigen in het parlement in Londen. Een kandidaat kan enkel gekozen worden in één kiesdistrict.

Magna Carta, Petition of Rights & de Bill of Rights

De parlementaire democratie op de Britse eilanden is oud. Eeuwenlang probeerden de Britse koningen hun macht uit te breiden terwijl lagere edellieden probeerden hun eigen positie te verstevigen. Een gevolg van deze voortdurende machtsstrijd is een geschiedenis van besluiten en verdragen. Een bekend voorbeeld is de Magna Carta uit 1215. Dit document beperkte de macht van de koning ten gunste van zijn leenmannen. Nog altijd wordt dit document beschouwd als fundament van de Britse democratie. Verdere ontwikkelingen betreffen de Petition of Rights uit 1628, dat willekeurig bestuur moest tegengaan, en  de Bill of Rights uit 1689. Dit laatste document werd aanvaard na de Glorieuze Revolutie van 1688 en maakte een einde aan de ongeremde macht van de Britse koningen. Het parlement had de eeuwenlange machtsstrijd definitief gewonnen.

Op dit moment in de geschiedenis, leek het Britse politieke systeem op geen enkele manier op de democratie van vandaag. Toch waren er belangrijke stappen gezet in het machtsspel. De ultieme macht was nu in handen van het parlement. Pogingen van de Britse monarchen om hun machtspositie te verstevigen bleken tevergeefs, de basis voor de huidige verkiezingen was gelegd.

Het districtenstelsel

Het Britse parlement werd gevormd door vertegenwoordigers van kiesdistricten. Per district waren er één of twee vertegenwoordigers die werden gekozen door de rijkste inwoners van dit district. Districten op het platteland werden vaak gedomineerd door enkele rijke edellieden die een zeer grote invloed hadden op de vertegenwoordiging in het parlement. Het aantal zetels per kiesdistrict was afhankelijk van de economische waarde van het district.

Rotten Borough’s

De Industriële Revolutie verstoorde de balans van de verdeling van zetels en districten. Economische ontwikkelingen brachten grote demografische veranderingen teweeg. Kleine dorpjes als Manchester en Birmingham groeiden uit tot metropolen met enorme economische kracht. De vertegenwoordiging in het parlement in Londen veranderde echter niet. De rijkere bovenlaag van deze steden bekritiseerde de macht van de onbelangrijke ‘Rotten Boroughs’ die een oneerlijk aantal zetels hadden in Londen.

Reform Act van 1832

Er werd een poging gedaan deze ongelijke zetelverdeling tegen te gaan met de Reform Act van 1832. Deze herverdeling van zetels gold voor Engeland, Schotland, Wales en Ierland. Eerlijkere verdeling van zetels en een uitbreiding van het stemgerechtigde volk  vormde  een moeizame eerste stap in de richting van democratisering. Er ontstond een strijd tussen facties met het hervormen als inzet.

Chartisten: een nieuwe politieke beweging

Weerwil bij de conservatieve facties maakten verdere hervormingen lastig. Een nieuwe politieke beweging kwam op, de Chartisten. Deze radicalen demonstreerden voor algemeen kiesrecht. Ze stonden voor gelijk stemrecht voor man en vrouw en een eerlijker zetelverdeling in Londen. Het succes van deze beweging was gering, maar  het gaf wel een nieuw impuls aan de democratisering van het Verenigd Koninkrijk. Dit proces van democratisering was echter nog verre van voltooid.

Onvrije verkiezingen

Van volledig vrije verkiezingen was sowiesogeen sprake. Sociale druk beïnvloedde de stemgerechtigde bevolking: een invloedrijke landeigenaar of ondernemer kon zijn werknemers er vaak toe bewegen op ‘zijn’ partij te stemmen. In vele kiesdistricten stond het dan ook vast welke politieke factie de verkiezingen zou gaan winnen. Deze praktijken benadrukten de noodzaak van verdere hervormingen. Er heerste bij de progressieve partijen ontevredenheid over de kleine gemeenschappen die vaak werden beheerst door enkele invloedrijke fabrieks- of landeigenaars. Ondanks alle protesten zou het duren tot aan de Secret Ballot Act van 1872 voordat het stemmersvolk anoniem kon gaan stemmen. Dit verminderde de invloed van de werkgever over zijn werknemers.

Tweede Reform Act

De overtuiging van de Chartisten werd door een steeds groter gedeelte van de bevolking gedeeld, de tijd was rijp voor verdere hervorming. In 1867 was er dan ook ruimte voor een tweede ‘Reform Act’. Het volk van stemgerechtigden werd sterk uitgebreid. Tegelijkertijd kregen grote steden meer zetels, vaak ten koste van de Rotten Borough’s. Rond deze tijd groeide de bestaande facties uit tot politieke partijen. Het was het doel van de partijen om de kiezers te vertegenwoordigen. Het succes van de tweede Act werd uitgebreid en mondde uit in de hervormingen van de jaren 1883- 1885. Het stemrecht werd alweer sterk uitgebreid en voor het eerst in de Britse geschiedenis werd het voor de arbeidersklasse mogelijk om een stem uit te brengen. Er was echter nog lang geen sprake van algemeen stemrecht.

De opkomst van massademocratie

De uitbreidingen van 1867 en 1884 hadden immers als gevolg dat de bestaande macht werd verspreid over een groter kiezersvolk. De verschillende ‘Reform Acts’ hadden meer gevolgen dan uitbreidingen van stemrecht. Langzamerhand groeide het besef dat verandering van koers nodig was. Kiezers moesten worden gelokt met verkiezingscampagnes. Propaganda werd ingezet om de kiezer te verleiden tot het stemmen op een bepaalde partij. Partijprogramma’s werden aangepast aan de wensen van de arbeidersklasse en kleine lokale partijen dolven het onderspit in een strijd met de rijke landelijke partijen. De elitaire Conservatieven en Liberalen werden  gedwongen de koers te veranderen. In dezelfde periode ontstonden de eerste arbeiderspartijen; deze partijen vormden de basis voor het huidige Labour.

Algemeen kiesrecht

De Eerste Wereldoorlog eindigde in 1918. Terugkerende soldaten eisten hun rechten in ruil voor de offers die er waren gebracht. Tegelijkertijd lieten bewegingen voor vrouwenkiesrecht meer van zich horen. In 1918 was het eindelijk zover: de bevolking van Groot-Brittanië kreeg ‘algemeen’ kiesrecht. In de laatste grote Reform Act werd besloten dat alle mannen boven 21 jaar mochten stemmen, tegelijkertijd werd besloten dat enkel welvarende vrouwen boven 30 jaar naar de stembus mochten gaan. Het zou nog tien jaar duren voordat man en vrouw gelijkgeschakeld zouden worden in de algemene verkiezingen. Dit was in 1928.

Volledige democratie

Tegenwoordig prijkt het Verenigd Koninkrijk als nummer zestien op de wereldranglijst van democratieën. De democratisering van Groot- Brittannië lijkt daarmee voltooid. Niets is minder waar. Nog altijd is er aandacht voor de verbeteringen van het stemproces. De meest recente hervorming van het stemproces vond plaats in 2006, toen de minimumleeftijd van vertegenwoordigers werd verlaagd.

De pogingen om de Britse democratie eerlijker te maken zijn hiermee nog altijd niet voorbij. Er gaan nog altijd stemmen op om het districtenstelsel af te schaffen en een evenredige vertegenwoordiging van het volk aan te nemen. In aanloop naar verkiezingen laait dit debat steeds weer op in Groot- Brittannië. De verkiezingen van 7 mei 2015 vormen geen uitzondering op deze regel.