Epicurus: geluk is het ultieme streven

De Griekse filosoof Epicurus staat bekend om het ultieme streven naar geluk als belangrijkste doel in het leven. Het epicurisme was met Plato’s Akademie, Aristoteles’ Lyceum en de latere Stoa de belangrijkste filosofische school die de Oude Grieken gekend hebben.

Epicurus van Samos

Epicurus (341-270 BC) werd geboren op Samos, het Griekse eiland waar een paar eeuwen eerder ook Pythagoras zijn jeugd had doorgebracht. Hij kwam niet uit een rijke familie en scheen een groot deel van zijn leven een slechte gezondheid te hebben gehad. Toch wist hij zichzelf zeer belangrijk te maken binnen de Griekse filosofie. Epicurus combineerde ideeën van pre-socraten als Xenophanes en Heraclitus met de ethiek van Socrates. Daarnaast bouwde hij voort op het atomisme van Democritus. Epicurus lijkt tot slot tevens beïnvloed door het hedonisme van de filoof Aristippus, wiens doel het verkrijgen van geluk was door middel van het verkrijgen van zoveel mogelijk kennis en het uitbannen van pijn.

Het atomisme van Democritus

Democritus (460-370) was in de veronderstelling dat het universum uit ondeelbare atomen bestaat, die in constante beweging zijn. Materie is daardoor slechts een tijdelijke samenstelling van atomen, die – in tegenstelling tot het object – eeuwig en onvernietigbaar zijn. Daarnaast geloofde Democritus dat iedere gebeurtenis causaal bepaald is door een voorafgaande betekenis. Deze overtuiging vormt de basis voor het later geformuleerde determinisme.

Epicurus over theoretische filosofie

Epicurus maakte handig gebruik van de atoomtheorie van zijn voorganger. Hij paste de theorie wel aan naar zijn eigen overtuiging. Epicurus gebruikte de atomentheorie om te onderbouwen dat de waarneembare wereld het gevolg is van ontmoetingen tussen atomen met een vrije wil, die ontsnappen aan de vaste parallelle banen die zij normaal gesproken afleggen. Er bestaan atomen die zich vrij door een leegte kunnen bewegen, wat voor Epicurus het bestaan van de vrije wil onderbouwt. Epicurus gebruikte het atomisme als theoretische basis voor zijn praktische filosofie.  Hij wijst het determinisme van Democritus af; de afwijking van atomen uit hun baan is niet te verklaren en daarom is er geen sprake van een causaal verband.

Epicurus over praktische filosofie

Epicurus hield zich voornamelijk bezig met praktische filosofie. Voor de Griek was het streven naar geluk het ultieme streven. Om dit te bereiken was het nodig om alle fysieke en geestelijke pijn te elimineren. Zo kon een mens volledig in deugd en geluk leven. Epicurus was van mening dat angst voor een straf van de goden en angst voor de dood onnodig waren, een leven na de dood bestond niet volgens de Griek. Hij gaf goden een minder belangrijke plaats in het leven dan sommige van zijn Griekse collega’s; er bestonden wel goden, maar die hielden zich niet bezig met menselijke zaken en hadden dus geen belangstelling voor het leven op aarde.

Het Epicurisme

Na zijn dood op 72-jarige leeftijd leefde Epicurus’ gedachtegoed voort onder zijn leerlingen en volgelingen, de epicuristen. Als één van de vier hoofdstromingen binnen de Griekse filosofie genoot de stroming enkele eeuwen grote populariteit. De grote populariteit van de Stoa en de opkomst van het christendom vanaf de eerste eeuw leidden echter tot een grote afname van het aantal epicuristen.

Genotszuchtige filosoof?

Epicurus werd door zowel tijdgenoten als de latere kerkvaders afgezet als genotszuchtige filosoof, omdat hij enkel bezig zou zijn geweest met het verkrijgen van eigen geluk. Dit streven naar geluk werd door de aanhangers van de Franse Revolutie juist gebruikt om hun theorieën van gelijkheid te ondersteunen. Ook Thomas Jefferson - één van de Founding Fathers van de Verenigde Staten van Amerika – zag zichzelf als epicurist. Het is zeker dat Epicurus zich niet liet leiden door angst voor de dood; een gelukkig leven is waar de mens zich mee bezig moet houden. “Zolang wij er zijn, is de dood er niet. Wanneer de dood is gekomen, zijn wij niet meer”.