Geschiedenis van de Elfstedentocht

‘Er is maar één ding leuker dan de Elfstedentocht, en dat is erover speculeren’, schreef Bert Wagendorp ooit in een column in de Volkskrant. Elke winter als het begint te vriezen is het land in rep en roer over een mogelijke Elfstedentocht. Jaar in jaar uit blijkt het ijs niet dik genoeg. ‘Dit jaar dan wel?’ vraagt menigeen zich weer af. Sinds 1909 rijden schaatsers langs elf Friese steden, mits het weer mee zit.

Schaatsen is een eeuwenoud vertier voor de Friezen. In koude tijden was het zelfs de enige manier om een lange afstand af te leggen. In vorige eeuwen zijn er al eens weddenschappen afgesloten om een flink eind langs de steden te schaatsen. Een gedichtje van Van Boelens uit 1740 bewijst dat:

De knaap was lang beducht Voor het baasje,

dat gelijk een vogel door de lucht Kon vliegen over het ijs.

’t Is Pier die ellef Steden Van Friesland,

op een dag, heeft in het rond gereden.

Eerste Elfstedentocht

De eerste officiële Elfstedentocht vond echter pas plaats in 1909. Pim Mulier had de tocht al gereden in januari 1891 en stond aan de basis van de organisatie voor de officiële wedstrijd. Leeuwarden vormde het start- en eindpunt van de tocht, en steden als Franeker, Sneek en Dokkum werden aangedaan; elf steden, in totaal zo’n 200 kilometer lang. De eerste tocht was uiterst zwaar. De schaatsen waren van lagere kwaliteit dan nu en het vroor sterk. Minne Hoekstra won met een tijd van 13 uur en 50 minuten.  

Slechts vijftien keer

Sindsdien heeft de Elfstedentocht slechts vijftien keer plaatsgevonden. Vaak duurde het meer dan een decennium voordat het weer hard genoeg vroor. De tweede tocht vond plaats in 1912, en het record kwam te staan op 11 uur en 40 minuten. In 1914 was men enthousiast vanwege het harde vriezen en een derde Elfstedentocht leek binnen handbereik. Op 26 januari schreef de Leeuwarder Courant echter: ‘Nu de dooi plotseling zoo sterk is ingevallen, zal de ijstoestand op vele plaatsen allicht een belangrijke wijziging hebben ondergaan.’ De tocht vond niet plaats, en zo werd men in de vorige eeuw wel vaker door het weer in de maling genomen.

Elfstedentocht tijdens de Tweede Wereldoorlog

Na de wedstrijd van 1917 duurde het tot 1929 voordat er weer een Elfstedentocht plaatsvond. In 1933 finishten twee schaatsers precies tegelijk, en kwam de tijd te staan op 9 uur en 53 minuten. Opvallend genoeg vroor het rondom de Tweede Wereldoorlog erg hard. In januari 1940 werd de tocht gereden, en zelfs tijdens de Tweede Wereldoorlog de tocht twee keer plaatsvinden: in 1941 en 1942. Na de oorlog werd de tocht nog zeven keer gereden, in: 1947, 1954, 1956, 1963, 1985, 1986 en 1997.

Warmer klimaat

De laatste tocht van ‘97 was bijzonder zwaar. Er was een wind met kracht 5 tot 6 en een vorst van -6 tot -3 graden. De gevoelstemperaturen lagen daardoor nog eens tien graden lager. Henk Angenent was de winnaar. Hij deed er 6 uur en 49 minuten over de tocht.

Maar daarna vroor het nooit meer hard én lang genoeg. Al jaren hopen veel Nederlanders dat er weer een Elfstedentocht zal plaatsvinden. Het geleidelijk warmer wordende klimaat werkt niet mee. “De gemiddelde temperatuur was de laatste tien jaren zowel in Nederland als over de hele wereld hoger dan zo'n dertig jaar geleden.” staat op de website van het KNMI. Maar dat blijft wellicht voor velen de grote aantrekkingskracht van de Elfstedentocht: de spanning of het ijs dik genoeg is en de vrieskou doorzet. Voordat er groen licht gegeven wordt voor de Elfstedentocht, moet het ijs op het gehele traject minimaal van 15 cm ijs voorzien zijn.