Gestraft voor zelfmoord

Op 10 september is het World Suicide Prevention Day. Sinds 2003 wordt er die dag jaarlijks in 40 landen aandacht gevraagd voor zelfmoordpreventie. Een van de belangrijkste thema’s is het doorbreken van de taboes omtrent zelfmoordgedachten. Wie de geschiedenis van zelfmoord in West-Europa bestudeerd, zal inderdaad moeten concluderen dat er eeuwenlang een enorm stigma aan kleefde. Meest treffend is het eeuwenlange gebruik om een zelfmoordenaar na zijn dood alsnog te straffen.

Zelfmoord als zonde

Tijdens de middeleeuwen werd zelfmoord in christelijk Europa als een ernstige zonde beschouwd. Het leven was immers door God geschonken. Wie zichzelf van het leven beroofde wees deze gift af en bespotte daarmee de schepping. Daarom werd een zelfmoord in een middeleeuwse familie als een grote schande gezien. Men probeerde de wanhoopsdaad van een familielid dan ook voor de buitenwereld verborgen te houden. Dit taboe blijkt wel uit het feit dat er in middeleeuws Nederland geen eenduidig woord voor zelfmoord bestond.

Zelfmoordenaars bestraft

Juridisch gezien werd zelfmoord in de middeleeuwen als moord beschouwd. Daarom moest er na de wanhoopsdaad over de zelfmoordenaar recht worden gesproken. In Engeland en Frankrijk viel dit bijvoorbeeld onder de verantwoordelijkheid van de rechtsdienaren van de koning. Wanneer iemand schuldig werd bevonden aan zelfmoord, dan volgde er een bestraffing. Meestal betekende dit dat de zelfmoordenaar geen christelijke begrafenis kreeg en dat zijn bezittingen in beslag werden genomen. Dit laatste bracht voor de schatkist extra geld in het laatje. Had de dode een gezin, dan waren ze hierdoor aan de bedelstaf gebracht. Dit vormde nog een stimulans voor nabestaanden om de wanhoopsdaad onder de tafel te vegen.

In de zeventiende eeuw werden er op veel plaatsen nog extra bestraffingen op het lijk van de zelfmoordenaar toegepast. In Nederland hing men het lijk van een zelfmoordenaar vaak aan de galg op, om het door raven aan stukken te laten pikken. Een Frans decreet uit 1670 bepaalde dat hun lichamen door de straten moesten worden gesleept, alvorens ze op de mesthoop werden gegooid. In andere landen hadden de straf als doel te voorkomen dat de zondaar naar het paradijs zou gaan. Het stoffelijk overschot moest wel worden weggewerkt, maar niet op zo’n manier dat de ziel rust zou vinden. Daarom begroef men de lichamen niet op het kerkhof. In plaats daarvan werden zelfmoordenaars in Pruisen onder de galg begraven en in Engeland op kruispunten, met een houten staak door hun hart gespietst.

Verschuivende denkbeelden

Dergelijke praktijken duurde op sommige plaatsen tot ver in de achttiende eeuw voort. Tijdens deze periode veranderde de opstelling tegenover zelfmoord geleidelijk onder invloed van de Verlichting. In die periode ging de mens zelf steeds meer centraal staan in plaats van God. Daardoor zag men zelfdoding niet langer als een zonde , maar steeds meer als het gevolg van krankzinnigheid. Tijdens de negentiende eeuw zou deze psychische opvatting grotendeels gehandhaafd blijven. Mede dankzij de Franse Socioloog Émile Durkheim kwam er ook aandacht voor de sociale en culturele factoren die bij deze fatale beslissingen een rol spelen. Vorderingen in de psychiatrie brachten daarnaast de emotionele oorzaken voor zelfdoding onder de aandacht. Daardoor beschouwden steeds minder mensen zelfmoord in de twintigste eeuw als een ziekte.

Wetten aangepast

Deze veranderende houding ten opzichte van zelfmoord was ook terug te zien in de wetboeken. In de achttiende eeuw werd de praktijk om lijken van zelfmoordenaars te bestraffen zeldzamer en zeldzamer. Halverwege de negentiende eeuw was de gewoonte bijna overal verdwenen. Zelfmoord bleef nog lange tijd in veel landen wel een misdaad. Ook hier kwam echter geleidelijk verandering in. In 1961 maakte Engeland als laatste land in West-Europa een einde aan de strafbaarheid van zelfmoord. Inmiddels staat juist de hulp aan mensen met gedachten aan zelfmoord centraal. Organisaties als 113 in Nederland en 1813 in België bieden gratis hulp aan mensen die in nood zitten en aan mensen die mensen met zelfmoordgedachten kennen.

Leestip:

Theatrale zelfmoord – De eigenhandige dood op het Nederlandse toneel 1670-1780
Auteur: Anna de Haas
ISBN: 9789087044244
Uitgever: Verloren
Prijs: €22,–