Hegel versus Ranke - Twee theorieën over geschiedschrijving

De Duitse filosoof Georg Wilhelm Friedrich Hegel en de historicus Leopold von Ranke vonden beide dat de bestudering van de geschiedenis een cruciale manier is om kennis te vergaren. Hun opvattingen over de geschiedenis waren echter erg verschillend. Hegel zag de geschiedenis als een ‘groot verhaal’ met een begin en een einde. Zijn tijdgenoot Ranke vond het idee dat er een overkoepelende structuur in de geschiedenis zit onzin. In plaats daarvan zag Ranke de geschiedenis als een ophoping van allerlei ‘kleine verhalen’ die allemaal los van elkaar bestudeerd moeten worden.

De absolute geest

De Duitse filosoof Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) stelde dat alles wat geestelijk is, onderdeel is van één absolute wereldgeest: de ‘Weltgeist’. Deze absolute geest, die zich manifesteert in de mensheid, beweegt zich in de geschiedenis onvermijdelijk naar een bepaald eindpunt toe: het hoogste niveau van vrijheid. Volgens Hegel is er dus in de hele geschiedenis een bepaalde redelijkheid werkzaam; deze redelijkheid kan alleen achteraf, wanneer de geschiedenis zijn eindpunt heeft bereikt, volledig begrepen worden. Het is de taak van geschiedschrijvers om alle tijdperken in de geschiedenis te verklaren en te beschrijven als een onderdeel van één allesomvattende tijdgeest. De stichting van Rome, de menswording van Christus, de Franse revolutie en de bouw van de Berlijnse muur zouden volgens Hegel dus allemaal noodzakelijke stappen zijn binnen de ontplooiing van de Geest.

Het idee van vooruitgang is een illusie

Waar Hegel elk tijdperk zag als onderdeel van één grote tijdgeest, vertolkte de Duitse historicus Leopold von Ranke (1795 -1886) de opvatting dat elk apart tijdperk in de geschiedenis beheerst wordt door andere tijdgeesten, ofwel andere leidende ideeën. Omdat iedere historische periode zijn eigen tijdgeest heeft, geloofde Ranke niet dat er algemene theorieën – ‘grote verhalen’ - kunnen bestaan die tijd en ruimte doorsnijden. Elke geschiedenisperiode is uniek en moet vanuit zijn eigen tijd en context begrepen worden. Dit is waarom Ranke felle kritiek had op Hegels opvatting van de geschiedenis. Hegels idee van vooruitgang – het steeds beter worden van de mensheid in de geschiedenis - is volgens Ranke een illusie en de middeleeuwen zijn zodoende niet inferieur aan de Renaissance. Wanneer een historicus aanneemt dat er een vooruitgang zit in de geschiedenis, dan velt hij een waardeoordeel: hij kent meer waarde toe aan de ene historische gebeurtenis dan aan de ander. Ranke streefde juist naar objectiviteit in geschiedkunde en wilde dit koste wat kost vermijden.

De kritisch-filologische methode

Ook al zijn er geen algemene allesomvattende theorieën mogelijk, dit betekent volgens Ranke niet dat het onmogelijk is om historische gebeurtenissen of processen te verklaren en uit te leggen. Door een juiste manier van geschiedschrijving kunnen we wel feitelijke geschiedeniskennis vergaren, aldus Ranke. Om zijn ideaal van historische objectiviteit te bereiken bedacht hij een eigen methode: de kritisch-filologische methode, ook wel het historisme genoemd. De geschiedkundige moet objectief te werk gaan, zonder waardeoordelen over het verleden te vellen. Daarbij moet hij zich inleven in de context van de historische periode. Op deze wijze is het mogelijk om de geschiedenis feitelijk kenbaar te maken.

Historicisme versus historisme

Uit de bestudering van de geschiedenis, als zijnde het grote verhaal van de absolute geest die zich ontplooit, zou volgens Hegel blijken dat in eerdere tijdperken de geest minder ontwikkeld is dan in recentere tijdperken. Ranke zag dit idee van een vooruitgang in de geschiedenis als een subjectieve aanname en dit botste met zijn ideaal: de geschiedenis, in de vorm van ‘kleine verhalen’, objectief kenbaar maken. De botsende opvattingen leidden uiteindelijk tot twee verschillende stromingen. Met zijn idee van de geschiedenis als een allesomvattende structuur was Hegel een verkondiger van het historicisme en Ranke werd met zijn kritisch filologische methode de grondlegger van het historisme.