Hendrik IV en het Edict van Nantes

Hendrik IV (Henri IV, ook wel Hendrik van Navarra) was koning van Frankrijk tussen 1589 en 1610. Onder zijn bewind kwam het land in rustiger vaarwater terecht en nam de macht van het centrale gezag toe. Ondanks zijn pogingen religieuze tolerantie te bewerkstelligen werden diverse aanslagen op hem gepleegd, waarvan die van een monnik in 1610 hem fataal werd. Hendrik nam twee keer het katholicisme aan; eerst uit eigenbelang en daarna in het landsbelang.

Franse religieuze burgeroorlogen

Het Frankrijk van de zestiende eeuw werd verscheurd door burgeroorlogen. Historici onderscheiden maar liefst negen religieuze conflicten tussen 1562 en 1598. Sinds de schisma’s in de kerk waarbij het protestantisme was ontstaan leefden katholieken en hugenoten op gespannen voet met elkaar. Hoewel de katholieken in Frankrijk ruim in de meerderheid waren, volgde een aanzienlijk deel van het volk en vooral de adel de protestantse religie. Koningen volgden afwisselend een gematigde koers en een beleid dat de katholieken steunde.

Bruiloft Hendrik van Navarra en Marguerite van Valois

Het beruchte dieptepunt van de periode was de Bartholomeüsnacht, waarbij meer dan 20.000 hugenoten om het leven kwamen. De aanloop hier naartoe was juist een poging van koning Karel IX geweest om de twee partijen te verenigen. Zijn zus Marguerite zou trouwen met Hendrik van Navarra – de latere koning Hendrik IV – een belangrijke protestantse edelman. Bij de bruiloft waren zowel de katholieke als protestantse adel aanwezig. Een mislukte aanslag op de protestantse leider Gaspard de Coligny zette de verhoudingen op scherp. Uit angst voor vergeldingen overtuigden radicale katholieken de koning om de protestantse adel uit de weg te ruimen. De moeder van Karel IX, Catharina de Medici, speelde hierbij wellicht ook een rol.

Bartholomeüsnacht en koning Karel IX

In de nacht van 23 op 24 augustus 1572 begon de slachtpartij, die zich in de volgende dagen over andere delen van Frankrijk verspreidde. Deze richtte zich niet alleen op de leiders maar op alle hugenoten. Het gewone volk nam gretig deel aan de moorden. Volgens sommige bronnen probeerde koning Karel IX de ergste uitwassen nog te beperken, zonder succes. In de laatste jaren van zijn leven zou hij hebben gebalanceerd tussen opschepperij over het aantal dode protestanten en berouw en nachtmerries waarin de overledenen hem kwelden.

Hendrik IV Hercules

Hendrik van Navarra wordt koning Hendrik IV

Hendrik van Navarra overleefde de nacht door zich te bekeren tot het katholieke geloof. Hij zat enige jaren gevangen maar wist te ontsnappen naar het protestantse La Rochelle. Daar leidde hij de factie van protestanten en gematigde katholieken, die religieuze vrijheid bepleitten. Dit lukte maar half; in de decennia die erop volgde laaide de strijd nu en dan weer op. Vanaf 1585 tot 1598 vocht Hendrik van Navarra in de ‘Drie-Hendriken-oorlog’ om de troon van Frankrijk. Het eindigde met zijn kroning in de kathedraal van Chartres, maar pas nadat hij opnieuw het katholicisme had aangenomen.

Het Edict van Nantes

Tijdens zijn heerschappij bleef het katholicisme de staatsgodsdienst. Wel kregen protestanten vrijheid van religie, waaronder het recht kerkdiensten te houden in sommige steden. Deze en andere rechten waren vastgelegd in het Edict van Nantes (1598). Daarnaast vergrootte Hendrik IV het centrale gezag, verbeterde hij de infrastructuur en landbouw, ontgon hij verschillende moerassen en nam hij maatregelen tegen ontbossing. Hoewel hij in 1610 vermoord werd, zou de Bourbon dynastie nog tot aan de Franse Revolutie over Frankrijk regeren.