Het bizarre weer van 1783

De mensen in Europa wisten niet wat ze van het abnormale weer moesten denken in de zomer van 1783. Europa was in de ban van een vreemde witte mist, aardbevingen en onweersbuien waar een verklaring voor niemand had.

Vreemde fenomenen

Het begon rond het midden van de maand juni. In grote delen van Europa werd melding gemaakt van een vreemde ‘witte, droge mist’ die het zicht belemmerde, ademhalen moeilijk maakte en naar zwavel rook. De mist was zo dik dat mensen direct in de zon konden kijken zonder dat dit pijn deed aan hun ogen. De vreemde sluier leek zich niets aan te trekken van wind of regen en bleef tot augustus over het continent hangen. Al die tijd waren de zon op- en ondergangen bloedrood.

Deze witte mist ging in heel Europa gepaard met gigantische regen- en onweersbuien die de mensen angst aanjoegen, ook doordat er veel meer doden dan normaal waren door blikseminslagen. Na de hete zomer was de winter van 1783-1784 juist veel kouder dan gebruikelijk. Volgens dagboekaantekeningen besteedden priesters in hun preken aandacht aan het rare weer. Om de onrust en paniek nog eens groter te maken mislukte de oogst ook nog eens door de zure regen die gepaard ging met deze vreemde fenomenen. Op IJsland gingen twintig procent van de bewoners en maar liefst zestig procent van het vee binnen een jaar dood door ademhalings- en hongersnood.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Speculatie

De mensen wisten niet alleen van het vreemde weer omdat ze het zelf meemaakten, maar ook omdat de kranten hen vertelden wat er op het hele continent aan de hand was. In Groot-Brittannië vlogen er meteorieten langs de hemel, er waren aardbevingen in Italië en voor de kust van IJsland kwam een nieuw eiland uit de zee. De kranten spraken zelfs over uitbarstende vulkanen in Duitsland, maar dat bleek later niet te kloppen. Voor al deze bizarre en verontrustende gebeurtenissen moest een verklaring zijn, maar wat was dat?

In de kranten was er volop speculatie over wat de abnormale fenomenen veroorzaakte. Volgens sommigen stuurde God de hitte en onweersbuien naar plekken waar veel zondaren leefden, anderen dachten juist dat de vreemde mist moest zorgen voor een goede oogst. Weer anderen zochten een verklaring in de natuurfilosofie, de voorloper van de natuurkunde. De droge mist zou bijvoorbeeld uit de aarde ontsnappen door de aardbevingen of de inslagen van meteorieten. Of de mist ontstond doordat de bliksem zo vaak insloeg, waardoor de elektriciteit in de lucht uit balans raakte. Benjamin Franklin, die in 1783 de Amerikaanse ambassadeur in Parijs was, suggereerde dat de witte nevel wel eens iets te maken zou kunnen hebben met het nieuwe eiland dat niet lang daarvoor was verschenen voor de kust van IJsland.

Niemand wist zeker of was het erover eens wat de vreemde verschijnselen veroorzaakte. In een en dezelfde krant kon je meerdere, elkaar tegensprekende redenaties tegenkomen. Het enige wat men kon doen was de schade proberen te beperken. De bliksemafleider, die in 1752 werd uitgevonden door diezelfde Benjamin Franklin, werd 1783 bijvoorbeeld veel vaker geïnstalleerd dan in de jaren daarvoor. Ook werd het luidden van kerkklokken tijdens onweersbuien verboden omdat er te veel klokkenluiders door de bliksem getroffen werden.

Uitbarsting van de Laki

In juni 1783 begon de Laki-vulkaan in IJsland aan een acht maanden lange uitbarsting. Dit was qua vrijgekomen hoeveelheid lava de grootste uitbarsting van de laatste duizend jaar. Hierbij kwam ongeveer zes keer zoveel as en zwaveldioxide vrij als bij de uitbarsting van de Indonesische vulkaan de Krakatau in 1883. Deze materialen kwamen hoog in de atmosfeer in de straalstoom terecht die ze vervolgens verspreidde over Europa. Daar daalde de wolk neer als een droge witte mist die naar zwavel stonk. De stofdeeltjes braken het zonlicht, waardoor de lucht tijdens zonsondergang bloedrood kleurde.

Omdat het nieuws van de uitbarsting er drie maanden over deed om vanaf IJsland Europa te bereiken, moesten de Europeanen in de tussentijd zelf uitzoeken wat de witte nevel en de bloedrode zonsondergangen veroorzaakten. Maar ook daarna was het antwoord niet meteen duidelijk. Ook lang na het jaar zelf discussieerden historici, meteorologen en natuurfilosofen nog over wat het vreemde weer had veroorzaakt. Uiteindelijk kwam de connectie met de uitbarsting van de Laki als de meest waarschijnlijke verklaring voor de witte mist uit de bus. Dit werd bevestigd in 1883, toen de uitbarsting van de Krakatau ook zorgde voor bloedrode luchten in Europa.

Dat de meteorieten en aardbevingen in Europa niets met de Laki te maken hebben spreekt natuurlijk voor zich. Of de uitzonderlijke warme zomer en koude winter van 1783 ook verklaard konden worden door de atmosferische invloeden van de Laki was lange tijd de vraag. Een onderzoek uit 2019 door Rutgers University gebruikte klimatologische modellen om te laten zien dat de vulkaan in feite zorgde voor koudere temperaturen. De warme zomer van 1783 was zonder de vulkaan dus waarschijnlijk nog warmer geweest. Of de gigantische onweersbuien uit dat jaar te maken hebben met de uitbarsting van de Laki en witte mist is echter nog een openstaande vraag.