Het existentialisme: Sartre, Camus en Beauvoir

Het existentialisme beschouwt de mens als een uniek en vrij wezen die verantwoordelijk is voor zijn eigen daden en levensloop. De naoorlogse culturele beweging bloeide op in Europa in de jaren ‘40 en ‘50. Een overzicht van drie belangrijke werken:

Jean-Paul Sartre - Het zijn en het niet (1943)

Het existentialisme vindt zijn oorsprong in de theorie van Jean-Paul Sartre: ‘L’existence précède l’essence’, 'existentie gaat vooraf aan essentie'. Dit wil zeggen dat een mens eerst bestaat en zich daarna pas definieert door middel van zijn eigen daden en keuzes. De mens is niet van te voren bepaald maar volledig verantwoordelijk. Sartre zette zijn theorie uiteen in Het zijn en het niet: een proeve van de fenomenologische ontologie. Een belangrijke passage in dit boek gaat over ‘de blik van de ander’. Sartre beschrijft hoe de blik van een mens een ander mens tot een object - een ‘iets’ - maakt door de ander te zien als een middel binnen zijn eigen project. De ander vervreemdt een persoon daardoor van zichzelf omdat de mens oorspronkelijk een subject - een ‘niet’ - is. De blik van de ander zorgt ervoor dat ik me bevind in een dimensie van mijn bestaan waar ik geen controle over heb en ontneemt me van mijn vrijheid. Vandaar Sartre’s uitspraak: ‘de hel, dat zijn de anderen’. Wanneer een persoon gaat doen alsof hij een object is, ofwel afdwaalt van de vrije, verantwoordelijke ‘ik’, dan noemt Sartre dat kwade trouw.

Albert Camus – De Mythe van Sisyphus (1942)

In zijn essay De Mythe van Sisyphus introduceert Albert Camus zijn filosofie van het absurdisme. Ook al wordt Camus’ absurdisme vaak geassocieerd met het existentialisme, zelf wilde hij niet onder dit kopje geplaatst worden. Wel vloeide zijn filosofie voort uit Sartres gedachtegang; Camus verdiepte zich ook in het menselijk bestaan. In het essay vertelt Camus hoe in een Griekse mythe een personage genaamd Sisyphus een steen naar de top van de berg rolt, die vervolgens naar beneden rolt waardoor Sisyphus weer opnieuw kan beginnen. Dit klinkt in onze oren als een absurd en zinloos bestaan. Toch blijft Sisyphus doorgaan. Camus stelt dat de vraag waarom Sisyphus in deze situatie geen zelfmoord pleegt dé vraag is die de filosofie zich moet stellen. Camus stelt dat het leven compleet zinloos is. Alle pogingen van de mens om zingeving, eenheid en helderheid te vinden zijn volgens Camus gedoemd te mislukken. De confrontatie tussen het zoeken naar betekenis en het onzinnige zwijgen van de wereld maakt dat de mens de wereld ervaart als absurd. De realisatie dat de wereld absurd is zorgt er echter niet voor dat mensen zelfmoord willen plegen en willen ontsnappen aan de wereld. Het zorgt er juist voor dat de mens in opstand komt, aldus Camus. De mens kiest er als enige schepsel voor om niet in te stemmen met de absurde wereld maar zich hiertegen te verzetten. Voor de mens is het juist deze rebellie die ervoor zorgt dat de mens geluk ervaart en het leven verkiest boven de dood.

Simone de Beauvoir - De tweede sekse (1949)

In haar boek De tweede sekse demonstreert Simone de Beauvoir hoe de wereld wordt gedomineerd door mannen en dat de vrijheid van de vrouw hierdoor wordt ingeboet. De Beauvoir legt dit uit in existentialistische termen: de vrouw bevindt zich door haar historische institutionele positie permanent in een status van ‘object-zijn’. Alle sociale normen zijn gedefinieerd in mannelijke termen, hierdoor is de vrouw altijd begrepen als de tweede sekse. De sociale normen zorgen ervoor dat er voortdurend een ‘’blik’ rust op de vrouw die de vrouw een object maakt. Terwijl de man zich niet per se man voelt maar gewoon mens, is de vrouw altijd vrouw: ‘Je wordt niet als vrouw geboren, je wordt tot vrouw gemaakt’. Een vrouw is in de mannensamenleving dus nooit vrij omdat ze nooit haar pure menselijke vrije bestaan ervaart: subjectiviteit. De tweede sekse was een werk dat de situatie van de vrouw ter discussie stelde en wordt beschouwd als een van de bekendste werken van het feminisme.