Het plan van Witteveen en het Rotterdam dat nooit gebouwd werd
Het Hofplein in Rotterdam, met zijn iconische fontein, is sinds de oplevering in 1955 een symbool van de naoorlogse wederopbouw. Het verkeersplein staat bekend om de continue stroom aan auto’s die er overheen raast, maar de komende jaren ondergaat het een ware transformatie. Het verkeersknooppunt maakt plaats voor een groen en uitnodigend stadsplein, met meer ruimte voor voetgangers en fietsers. Voor veel Rotterdammers is het moeilijk voor te stellen dat het Hofplein straks bijna onherkenbaar veranderd zal zijn. Maar wat minder mensen weten, is dat het plein al veel eerder een radicaal ander ontwerp kende. Kort na het bombardement in 1940 werd door stadsarchitect Willem Witteveen een plan opgesteld voor een nieuwe binnenstad van Rotterdam. Zijn plan werd uiteindelijk nooit uitgevoerd, maar het laat wel zien hoe anders het stadsbeeld – waaronder het Hofplein – eruit had kunnen zien.
“Men binde den nieuwen stedebouwer niet aan bestaande gebouwen”
Op 14 mei 1940 werd de binnenstad van Rotterdam gebombardeerd en volledig in puin gelegd door de Duitse luchtmacht. Veel burgers overleefden het bombardement niet en ongeveer 13 procent van de Rotterdamse bevolking raakte dakloos. Ondanks de enorme ravage werd er al snel daadkrachtig begonnen met het puinruimen. Slechts vier dagen na het bombardement kreeg stadarchitect Willem Gerrit Witteveen de opdracht om een geheel nieuwe binnenstad voor Rotterdam te ontwerpen.
Uit angst dat NSB’ers of de Duitsers het voortouw zouden nemen bij de wederopbouw van Rotterdam, werd er dag en nacht gewerkt om snel een plan op tafel te zetten. De Dienst Wederopbouw Rotterdam (DIWERO) werd opgericht om het puinruimen in goede banen te leiden. De dienst haalde meerdere bruggen weg en dempte verschillende grachten. Om verschillende redenen werd er besloten om bijna alle gebouwen binnen de brandgrens te slopen. Zo waren veel beschadigde panden instabiel of moeilijk te herstellen. Het slopen van deze panden was dan ook in veel gevallen sneller en goedkoper. Daarnaast wilde men Witteveen zoveel mogelijk vrijheid geven bij het ontwerpen van de nieuwe binnenstad. Of zoals het toen verwoord werd: “Er moet een nieuwe stad komen en men binde den nieuwen stedebouwer niet aan bestaande gebouwen.” Uiteindelijk werd besloten dat alleen de Delftsche Poort, het Schielandhuis en de St. Laurenskerk gespaard zouden blijven. In de praktijk werd de Delftsche Poort alsnog verwijderd, terwijl andere gebouwen, zoals het Witte Huis, juist bleven staan. De beschadigde panden werden in een rap tempo gesloopt en al in juli 1940 lagen de hoofdlijnen van het plan-Witteveen op tafel. Het eerste wederopbouwplan van Rotterdam was een feit.
Het wederopbouwplan van Witteveen
Hoewel Witteveen een zo goed als leeg canvas aangereikt kreeg om een nieuwe binnenstad te ontwerpen, besloot hij om de geschiedenis van Rotterdam in zijn ontwerp terug te laten komen. Het stadsaanzicht probeerde hij dicht bij de vooroorlogse situatie te houden. Zo ontwierp Witteveen panden en pakhuizen met traditionele tuitgevels, om op deze manier opnieuw een monumentaal straatbeeld te creëren. Hij wilde echter geen restauratie van het vooroorlogse Rotterdam. Witteveen greep dan ook met het wederopbouwplan de mogelijkheid om problemen op te lossen waar de stad al jaren tegenaan liep. Vooral het gebrek aan ruimte voor het verkeer had voor overlast gezorgd. Om dit op te lossen tekende Witteveen zogenoemde Parkways in zijn ontwerp. Dit waren brede wegen met veel gras en bomen. Deze wegen waren ruim genoeg om voor een goede verkeersdoorstroming te zorgen en zorgden tegelijk voor extra groen in de stad. De parkways zouden als groene linten de verschillende stadsdelen met elkaar moeten verbinden.
Opmerkelijk is dat van Witteveens plannen nauwelijks iets is uitgevoerd. Nadat de DIWERO het puin had opgeruimd, werden er snel noodwoningen gebouwd, maar van de plannen voor de wederopbouw van Rotterdam kwam door de Tweede Wereldoorlog weinig terecht. Op 1 juli 1942 werd door de Duitsers een bouwstop ingesteld; alleen het project Wereldhaven aan de Goudsesingel was op dat moment gerealiseerd. Het Rotterdam dat Witteveen voor ogen had, liet nog even op zich wachten.
Rotterdam als moderne zakenstad
Tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog kwam er echter steeds meer kritiek op het wederopbouwplan van Witteveen. Verschillende Rotterdamse zakenlieden zagen weinig in de ‘traditionele’ plannen van Witteveen. Zij lieten zich juist inspireren door moderne steden als New York en beargumenteerden dat de vernieuwingen die Witteveen wilde aanbrengen niet ver genoeg gingen. Rotterdam moest zakelijker en functioneler. De discussie over het traditionele stadsaanzicht en een moderne zakenstad werd niet alleen gevoerd in Rotterdam. Ook steden als Amsterdam en Utrecht kregen na de Tweede Wereldoorlog te maken met deze vraagstukken. Voornamelijk de toenemende verkeersdrukte zorgde ervoor dat er op verschillende locaties gekozen moest worden tussen functionaliteit en het stadsaanzicht. In Utrecht werd daarom in de jaren 70 gekozen om de stadsgracht te dempen en er vervolgens de Catharijnebaan voor in de plaats te leggen.
De kritiek op het wederopbouwplan van Witteveen zorgde ervoor dat in 1944 het plan opzij werd geschoven. Uiteindelijk werd Witteveen na de Tweede Wereldoorlog opgevolgd door zijn assistent Cornelis van Traa. Hoewel Van Traa zich baseerde op Witteveens ideeën, kwam hij met een functioneel stadsplan, genaamd het Basisplan, dat beter aansloot op de wensen van de Rotterdamse zakenlieden. Hiermee belanden de wederopbouwplannen van Witteveen definitief in de prullenbak.
Het Hofplein als de spiegel van Rotterdam
De verschillende plannen die in de loop der tijd voor het Hofplein zijn gemaakt, laten goed zien hoe sterk Rotterdam sinds de Tweede Wereldoorlog is veranderd. In lijn met zijn wederopbouwontwerpen tekende Witteveen een langgerekt plein met een monumentaal gebouw als blikvanger. Ook wilde Witteveen de verkeersdoorstroom verbeteren door de samenkomende wegen terug te brengen naar vijf en dacht hij aan ondergrondse parkeergarages.
Toch wijkt het Hofplein, zoals het er nu uitziet, af van zijn ontwerp. Na de oorlog werd onder leiding van Cornelis van Traa het Hofplein een verkeersrotonde, specifiek voor een goede doorstroming van het autoverkeer. Hier werd er duidelijk gekozen voor functionaliteit boven het traditionele stadsaanzicht dat Witteveen probeerde te bewaren.
De komende jaren gaat het Hofplein opnieuw op de schop. In Rotterdam zijn ze begonnen met de herinrichting van het Hofplein, waarbij het drukke verkeersplein plaats gaat maken voor een groen stadsplein. Hiermee lijkt Rotterdam een nieuwe fase in te gaan. Met meer ruimte voor voetgangers en fietsers verschuift de aandacht van de auto naar de leefbare stad.
