Het verhaal achter Suster Bertken

Op 25 juni 2014 was het precies 500 jaar geleden dat Suster Bertken overleed, een vrouw die zich 57 jaar lang overgaf aan een kluizenaarsbestaan door zich te laten inmetselen in een zelf gefinancierde kluis aan de Utrechtse Buurkerk. Onder invloed van de Moderne Devotie schreef ze enkele lied- en dichtbundels en een serie overpeinzingen.

Berta Jacobsdochter werd geboren in 1426 of 1427 in Utrecht als bastaarddochter van Jacob van Lichtenberg, een aanzienlijk man. Van Lichtenberg was kanunnik van het Domkapittel en proost van het kapittel van Sint-Pieter, de belangrijkste functie onder de bisschop. Naar alle waarschijnlijkheid is Berta gewoon door haar vader en moeder opgevoed. Toen ze tweeëntwintig jaar oud was, stierven kort na elkaar haar vader en haar grootmoeder. Hierna raakte ze in de ban van de beweging van de Moderne Devotie.

Kluizenaarsbestaan van Suster Bertken

Deze populaire hervormingsbeweging zocht naar een intens en voortdurend beleven van pijn en berouw, als het ware wilde ze mee-lijden met Christus. Om uiting te geven aan dit lijden, liet Suster Bertken zich rond haar dertigste inkluizen. Tijdens haar inkluizing werd het requiem voor de doden gezongen, want een kluizenaresse als zij was ‘dood’ voor de wereld. Hierna volgde een soort huwelijksceremonie, want ze gold vanaf toen als een bruid van Christus. In Laatmiddeleeuwse steden waren kluizenaressen als Bertken geen uitzonderlijke verschijning: met name vrouwen lieten zich op deze manier insluiten om hun gehele leven aan God te wijden.

Kluis aan de Buurkerk

De kluis die voor Suster Bertken gebouwd werd, had twee vensters: één aan de kant van het koor van de kerk, zodat ze de missen kon bijwonen, en één aan de straatkant, zodat ze voedsel kon ontvangen en op gezette tijden met mensen kon spreken die haar om advies vroegen. Mensen geloofden dat ze door haar afzondering een bijzondere wijsheid van God zou hebben ontvangen. Suster Bertken was zeer streng voor zichzelf: volgens overleveringen droeg ze alleen een grof haren kleed op de huid, at geen vlees- of zuivelproducten, brandde nooit een vuur in haar kluis en droeg ze geen schoeisel.

Suster Bertken als dichteres

Suster Bertken vulde de dagen met meditatie en gebed. Ook schreef ze verschillende liederen en teksten, die na haar dood zijn uitgegeven. Een passieboekje en een bundel met ander werk – Suster Bertkens Boeck – waaronder een achttal liederen en een diep mystiek kerstvisioen, zijn na haar dood door drie verschillende drukkers uitgegeven en in de eerste jaren tussen 1516 en 1520 al vijf keer herdrukt. Ze is één van de weinige vrouwen uit de late middeleeuwen waarvan werk is opgenomen in de literaire canon. Tot op de dag van vandaag wordt de literaire kracht van haar oeuvre geprezen.

Op 87-jarige leeftijd stierf Suster Bertken en werd ze onder grote belangstelling van toegestroomde menigten begraven in haar eigen kluis. Bij haar overlijden heeft de Domklok haar tweemaal ‘overluid’, dit gebeurde normaliter alleen als er een hoge geestelijke was gestorven. Nog tientallen jaren daarna legden mensen bloemen op haar graf. Veel later, op 4 september 1990, werd op de plaats waar haar kluis vermoedelijk gestaan heeft in het trottoir van de Utrechtse Choorstraat een gedenksteen gelegd.

Uitgeverij Verloren heeft het werk van Suster Bertken opnieuw uitgegeven, onder de titel: Mi quam een schoon geluit in mijn oren. De Middelnederlandse teksten zijn voorzien van een moderne vertaling en een uitgebreide toelichting.