Hoe 500 kunstcollecties aan het Nazi-regime ontsnapten

Dat 'entartete' kunst voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers ingezameld en soms zelfs verbrand werd, is algemeen bekend. De maatregelen die musea namen ter bescherming van hun collecties zijn echter heel lang onbekend gebleven. Hier daarom het wonderbaarlijke verhaal over een bunker in Castricum waarin tijdens de Tweede Wereldoorlog ruim 500 kunstcollecties werden bewaard.

Door: Djoeke Gerding

Entartete Kunst

De term Entartete ('ontaarde') kunst werd in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog populair, en is een verzamelnaam voor alle kunst die niet aan het nationaalsocialistische idee van kunst voldeden. Daarbij hoorde het werk van alle Joodse kunstenaars, maar ook de meeste moderne kunststromingen voldeden niet. Het werk Edvard Munch, Wassily Kandinsky en Marc Chagall werd bijvoorbeeld in de jaren 30 in beslag genomen en uit musea verwijderd.

Collecties in gevaar

De inbeslagneming van kunstwerken was niet alles voor musea, maar ook voor privé-verzamelaars een reden om te vrezen voor hun collecties. Die angst verergerde toen de Tweede Wereldoorlog echt uitbrak, en men bang was dat Amsterdam gebombardeerd zou worden. Daarom begonnen de Amsterdamse musea manieren te bedenken om hun collecties te beschermen tegen eventuele bombardementen – en stiekem ook tegen inbeslagname. Het meest opvallende voorbeeld hiervan is een bunker in Castricum, waarin tijdens de oorlog ruim 500 collecties zouden worden bewaard.

Kunstbunker

Willem Sandberg was in 1938 curator van het Stedelijk Museum. Hij nam dat jaar het initiatief om een bunker te bouwen in de duinen bij Castricum, waarin kunstwerken veilig bewaard zouden kunnen worden. Zo werd het Stedelijk Museum het eerste Nederlandse museum met een aparte bunker. Al snel kwamen niet alleen musea, maar ook privé-verzamelaars en joodse kunstenaars om hulp vragen. Zo heeft de Nachtwacht een tijdje in de bunker gelegen, net als werk van Van Gogh en collecties uit het Boijmans en het Frans Hals museum. Sandberg zou na de oorlog, waarvan hij de laatste jaren ondergedoken bij bevriende kunstenaars doorbracht, de Prijs van Stichting Kunstenaarsverzet toegekend krijgen.

Eind goed, al goed?

In de zogenaamde kunstbunker overleefden op die manier ruim 500 collecties de oorlog; vaak ook terwijl de kunstenaars of verzamelaars van wie de werken waren de oorlog niet overleefden. Terwijl de collecties van musea hun weg snel terugvonden, bleek het een heel stuk lastiger om ook individuele kunstverzamelaars en kunstenaars hun werk terug te geven. Zeker bij Joodse eigenaars was vaak niet of beperkt vastgelegd van wie welk werk was, zodat die documentatie niet in verkeerde handen kon vallen. Het Stedelijk Museum is dan ook nog tot op de dag van vandaag bezig met het achterhalen van de herkomst van de kunstwerken in haar depot.