Hoe werkte het feodale stelsel?
In de vroege middeleeuwen ontstonden veel nieuwe rijken in Europa. Sommige van die rijken, zoals het Frankische rijk van Karel de Grote werden erg groot. Te groot om alleen over te regeren. Daarom ontstond een systeem waarbij edelen in naam van de heerser regeerden in diens afwezigheid. Door de eeuwen heen werd dat feodale systeem een ingewikkeld web van onderlinge afspraken en rechten. Een aantal ontwikkelingen en overwinningen leidde tot het ontstaan van het Graafschap Holland, dat onafhankelijk werd in de 10e eeuw.
Feodale stelsel
Het feodale stelsel is een leenstelsel dat in de middeleeuwen is ontstaan. Het begon bij de Frankische koning Clovis I die rond 500 delen van Noordwest-Europa verenigde. Dit kon hij echter niet voor elkaar krijgen zonder zijn cavalerie van bewapende ruiters, of ridders. Om zich te verzekeren van hun steun, gaf Clovis hen van iedere overwinning een deel van de buit om hun peperdure wapenuitrusting te betalen.
Latere vorsten, zoals Karel de Grote (747-814), deden nog veel grotere geschenken, zoals goud en zilver, kastelen en boerderijen, land en rechten. Er ontstond een stelsel waar beide partijen baat bij hadden. De koning, de leenheer, gaf landerijen in bruikleen aan de leenman, die daar zijn eigen inkomsten uit kon halen. In ruil daarvoor gaf de leenman zijn steun aan de koning.
Graven in Nederland
De koning gaf niet alleen lenen aan ridders. Ook onder meer hertogen en graven kregen bezittingen te leen in ruil voor hun werkzaamheden voor de koning. In de tijd van Karel de Grote was het Frankische Rijk onderverdeeld in verschillende gebieden, gouwen genoemd. Deze gouwen moesten worden bestuurd en daarom stelde Karel de Grote leenmannen aan over de gouwen. Deze leenmannen werden gouwgraven genoemd, wat 'schrijver' betekent. De graaf was de officiële vertegenwoordiger van de vorst in een gouw.
West-Frisia en Graafschap Holland
West-Frisia was het gebied langs de westelijke kust vanaf Walcheren in het huidige Zeeland tot en met Texel. Het behoorde voorheen aan de Friezen, een verzameling van Germaanse volken, maar was in 734 door de Franken onder leiding van Karel Martel veroverd. In 880 kwam een einde aan het Frankische Rijk. Daarna viel het gebied onder het Oost-Frankische Rijk, wat later het Heilige Roomse Rijk werd.
Vanaf 933 was Dirk III graaf van West-Frisia. Formeel was hij dus in dienst van keizer Hendrik II van het Heilige Roomse Rijk, maar de belangen van Dirk strookten niet met de wensen en belangen van de keizer. Dat belangenconflict barstte los in een kwestie rond een tolheffing die leidde tot de Slag bij Vlaardingen, waarbij het leger van de keizer werd verjaagd door de troepen van Dirk III. Ook liet Dirk III grote gebieden ontginnen, waardoor er bewoonbaar land ontstond, waar Dirk zijn macht kon laten gelden. Dit gebied werd vanaf 1100 het Graafschap Holland genoemd. Het graafschap besloeg het huidige Zuid-Holland (boven de eilanden), Noord-Holland en de eilanden Terschelling en Vlieland. De eerste graaf van Holland was Floris II van Holland. Een van zijn erfelijke opvolgers was Willem II (1227-1256), die naast graaf van Holland in 1248 ook koning van het Heilige Roomse Rijk werd. Het was zijn zoon Floris V (1254-1296) die het Graafschap Holland uitbreidde met West-Friesland.
Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!
Ingewikkeld web
Zoals blijkt uit het feit dat graaf Willem II ook koning was in het Heilige Roomse Rijk, groeide het leenstelsel uit tot een ingewikkeld web van rechten, plichten, verbonden en titels. De leenmannen gingen namelijk zelf ook bezittingen in bruikleen geven. Zo werd de leenman van de koning tegelijk leenheer van andere leenmannen. En die leenmannen deden vervolgens ook weer hetzelfde.
Dat klinkt nog redelijk overzichtelijk, maar dat was het niet. De graven kregen in hun gebieden de facto land een zekere mate van zelfstandigheid, waardoor hun positie zeer aantrekkelijk werd voor concurrenten. Er ontstonden conflicten tussen de graven, hertogen en zelfs bisschoppen om bepaalde gebieden. Door onderlinge strijd, familiebanden en huwelijken probeerden leenheren zoveel mogelijk gebieden te beheren, onder verschillende titels. Zo kon een graaf als Willem II hoger in de pikorde komen en uiteindelijk tot Roomse koning worden gekroond. Daarnaast waren er ook nog steden die dankzij stadsrechten hun eigen regels konden maken. Ook waren er onderlinge afspraken met steden, die daardoor in meer of mindere mate ‘vrij’ waren. Hierdoor werd het eeuwenoude leenstelsel een lastig web van afspraken en rechten.
Afbrokkeling feodale stelsel
Maar het feodale stelsel begon te kraken en dat kwam door meerdere redenen. In de tijd dat het feodale systeem ontstond, was land het belangrijkste teken van rijkdom. Wie rijk was, had land. Later werd geld belangrijker als teken van rijkdom. Hierdoor verloren graven steeds meer politieke macht aan de steden. In de steden werd namelijk veel meer geld verdiend.
Een andere factor was de zwarte dood, die het economische en politieke landschap compleet veranderde. De pestepidemie (1347-1351) kostte in totaal aan zo’n 75 miljoen mensen het leven, in sommige gebieden zelfs tientallen procenten van de bevolking. Doordat er allerlei edelen aan de pest stierven, ontstonden er machtsvacuüms, waardoor die keten van leenheren en leenmannen (die doorliep tot aan de laagste klassen) doorbroken werd. Maar ook ontstond er een tekort aan arbeiders die het geld opbrachten voor de machthebbers. Door de schaarste die hierdoor ontstond kon de boer zijn landheer om een betere prijs voor zijn producten vragen. Mocht de landheer daar niet in willen meegaan, ging de boer gewoon naar een andere landheer, die wel meer betaalde. Hierdoor verschoof deel van de macht naar de lagere klassen.
Toch bleef het feodale leenstelsel op papier nog eeuwenlang bestaan. Aan het einde van de achttiende eeuw werd het feodale stelsel helemaal afgeschaft onder invloed van de Franse Revolutie.
