Iwan Demjanjuk: De beul van Sobibor

In 2012 overleed Iwan Demjanjuk, beter bekend als 'de beul van Sobibor’. Gedurende de Tweede Wereldoorlog deed de Oekraïner enkele jaren dienst als bewaker van verscheidene concentratiekampen, waaronder het beruchte kamp Sobibor. Al in de jaren ’80 begon het eerste van vele processen tegen Demjanjuk wegens oorlogsmisdaden, maar toch stierf hij uiteindelijk in een verzorgingstehuis in Duitsland.

Iwan Demjanjuk werd geboren op 3 april 1920 in Oekraïne. Aanvankelijk werkte hij als tractorbestuurder op een gecollectiviseerde Sovjetboerderij, maar na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog werd hij opgeroepen voor het Rode Leger. Tijdens een campagne in het oosten van de Krim werd Demjanjuk vervolgens in 1942 gevangengenomen door de Duitsers.

Hilfswilliger

Na verloop van tijd kwam Demjanjuk terecht in het Trawniki concentratiekamp, dat door de Duitsers was ingericht als opleidingskamp voor Russische krijgsgevangenen die in dienst wilden treden bij het Duitse leger. Als een zogenaamde ‘hilfswilliger’ (niet-Duitse vrijwilliger) werkte hij vervolgens als kampbewaker in de concentratiekampen Madjanek, Sobibor en Flossenbürg en was hij betrokken bij het neerslaan van de opstand in het getto van Warschau in 1943. Naar eigen zeggen trad Demjanjuk in 1945 toe tot het Russische Bevrijdingsleger. Na afloop van de oorlog emigreerde hij in 1952 naar de Verenigde Staten, waar hij zijn voornaam veranderde in John.

Iwan de Verschrikkelijke

Eind jaren ’70 deed de Amerikaanse justitie voor het eerst onderzoek naar het oorlogsverleden van Demjanjuk. Verschillende getuigen identificeerden hem als ‘Iwan de Verschrikkelijke van Treblinka’, een uiterst beruchte bewaker die verantwoordelijk was voor de dood van duizenden joden. Zo werkte hij in de gaskamers van Sobibor en Treblinka en vermoordde hij persoonlijk honderden joden met zijn zwaard. Meteen werd er een proces tegen Demjanjuk gestart om zijn staatsburgerschap af te nemen. In 1986 werd hij vervolgens uitgeleverd aan Israël, waar hij terecht moest staan voor de oorlogsmisdaden van ‘Iwan de Verschrikkelijke’.

Vrijspraak

Aanvankelijk veroordeelde de rechtbank hem tot de doodstraf, maar in hoger beroep werd Demjanjuk alsnog vrijgesproken. De reden voor dit oordeel was dat het Israëlische Hooggerechtshof bewezen achtte dat Demjanjuk en ‘Ivan de Verschrikkelijke’ niet dezelfde persoon waren, maar dat het hier ging om een geval van persoonsverwisseling. Wel benadrukte de rechter dat Demjanjuk wel degelijk werkzaam was geweest in verscheidene concentratiekampen, maar de Israëliërs besloten geen nieuw proces te beginnen. Na afloop van zijn vrijspraak keerde Demjanjuk in 1993 terug naar de Verenigde Staten.

Beul van Sobibor

Zes jaar later startte men daar een nieuw onderzoek naar het verleden van Demjanjuk. Hoewel de Amerikaanse justitie ook bewezen achtte dat Demjanjuk niet ‘Iwan de Verschrikkelijke was’, vond zij dat hij toch veroordeeld moest worden voor zijn werkzaamheden in Sobibor. Na een langdurig proces werd hem zijn Amerikaanse staatsburgerschap afgepakt en werd hij in 2009 opnieuw uitgeleverd, ditmaal aan Duitsland. De Oekraïner ging het vliegtuig in met een brancard, omdat hij naar eigen zeggen te ernstig ziek was om gewoon te reizen, en dus ook om vervolgd te worden.

Veroordeling

Desalniettemin moest de 89-jarige Demjanjuk eenmaal aangekomen in Duitsland opnieuw voor de rechter verschijnen. In mei 2011 werd hij veroordeeld tot vijf jaar celstraf voor zijn medeplichtigheid aan de dood van minstens 27.900 joden in het kamp Sobibor. Demjanjuk ging echter in hoger beroep en mocht, met name vanwege zijn gezondheid, dit proces afwachten in een verzorgingstehuis in Beieren. Hier overleed ‘de beul van Sobibor’ 17 maart 2012, op 91-jarige leeftijd.

In 2020 doken foto's op van Demjanjuk in Sobibor. Daarmee is vast komen te staan dat Demjanjuk in ieder geval in het kamp heeft gewerkt.