Julius Civilis en de Bataafse mythe

Reeds aan het begin van onze jaartelling kwamen de vrijheidslievende Nederlanders in opstand tegen de wrede onderdrukkers. Althans, dat was de visie van veel Patriotten die aan het einde van de achttiende eeuw de Bataafse Republiek uitriepen. Julius Civilis, leider van de opstand van de Bataven tegen de Romeinen, kreeg daarmee de status van heldhaftige voorvader en vrijheidsvechter.

De Bataven waren een Germaanse stam die zich had gevestigd in de Rijndelta. Rond 12 v.Chr. werden ze onderworpen door de Romeinen. Vervolgens ontwikkelden ze zich tot gewaardeerde bondgenoten, die vooral als cavaleristen erg waardevol waren voor het Romeinse leger. Onder het bewind van Nero werden zij echter ontslagen als keizerlijke garde. De leider van de opstand, Gaius Julius Civilis, had zelf ook jarenlang in het Romeinse leger gediend. Zijn broer was (onterecht) geëxecuteerd op verdenking van verraad en zelf ontsprong hij maar nipt de dans.

De Bataafse Opstand

Toen er dynastieke strijd uitbrak om de opvolging van Nero, rook Civilis zijn kans. Volgens de Romeinse geschiedschrijver Tacitus zou hij tijdens een feestmaal in een heilig bos de rest van de edelen achter hem hebben gekregen met een opsomming van de onrechtvaardigheden die de Romeinen begaan hadden. Hoewel Romeinse wandaden waarschijnlijk een rol gespeeld hebben bij de onrust, stond Civilis ook in contact met de toekomstige keizer Vespasianus, die profiteerde van de opstand. In die zin was de Bataafse strijd onderdeel van de gebruikelijke opvolgingstwisten. Toen de Cananefaten in augustus van het jaar 69 in opstand kwamen liepen veel van de Romeinse troepen (van Germaanse afkomst), waaronder Civilis, op het laatste moment over. Diverse overwinningen later namen ze zelfs het Romeinse kamp bij Xanten in. Toen Vespasianus de dynastieke rust weer deed terugkeren werden de Bataven echter vrij eenvoudig verslagen en opnieuw bij het rijk ingelijfd.

Bataafse opstand inspiratie voor latere opstanden

Vanaf het einde van de Middeleeuwen werd Tacitus herontdekt in Europa. In eerste instantie was het nog vooral de provincie Holland die zich met het oude ‘Batavia’ associeerde. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) trok men parallellen tussen de opstandige Bataven en de opstandige Nederlanders. Beiden vochten voor hun vrijheid tegen vreemde overheersers, was het idee. Zo werden de Bataven de voorouders van de Nederlanders en Julius Civilis de eerste die voor hun vrijheid streed. De Staten-Generaal gaven Rembrandt opdracht tot een schilderij van de Bataafse Opstand en Hugo de Groot moest een verhandeling schrijven waarin de opstand tegen Filips gerechtvaardigd werd aan de hand van het Bataafse verleden.

De Bataafse Revolutie en het einde van de oorsprongsmythe.

Tijdens de Bataafse Revolutie (1794-1799) en de Bataafse Republiek (1795-1801) werd hierop voortgeborduurd door de zogeheten Patriotten, die de Republiek naar Frans model wilden vormgeven. Deze fluwelen revolutie slaagde deels, maar werd overschaduwd door de Franse bezetting onder Napoleon. Na diens val werd de term ‘Bataafs’ vaak gemeden en hoewel Civilis nog wel behandeld wordt in de geschiedenislessen, is het nationalistische sausje er wel vanaf. Het idee dat de Bataven onze directe voorouders waren en vooral dat hun opstand met de latere opstanden gelijkgesteld kan worden is al tijden geen gangbare opvatting meer.