Laatste oordeel muurschildering middeleeuwen

Muurschilderingen in de middeleeuwen

In films zijn veel muren in de middeleeuwen witgepleisterd of simpelweg van grijze steen, maar dit was in het echte middeleeuwse leven niet het geval. Middeleeuwse mensen (al veel eerder) versierden de muren van woonhuizen, kloosters en kastelen heel vaak door ze te schilderen. Hoe kan het dat we nu voornamelijk witgepleisterde muren of muren van grauwe steen zien?

Een muur van grijze natuursteen; het ziet er maar koud en kil uit in de film Braveheart (1995). Ditzelfde is het geval in The Last Duel (2021) en The Name of The Rose (1986). Maar weinig films laten muurschilderingen zien. Je zou zo denken dat de muren van kastelen en kloosters leeg en kaal waren, wat zou passen bij het beeld van een sober leven. Maar het leven in de middeleeuwen was niet altijd zo sober, in ieder geval niet aan de hoven van de belangrijkste vorsten en edelen. Wie rijk was, liet dat graag zien. De Hertogen van Bourgondië hielden bijvoorbeeld enorme feesten die draaiden om pracht en praal en daar hoorden rijkversierde muren bij.

Beschikbaar voor veel mensen

De techniek om muren te beschilderen was algemeen bekend en muurschilderingen waren niet ongewoon in grote stenen gebouwen zoals kastelen, kerken en kloosters. Oorspronkelijk witte muren werden beschilderd met verf, die vaak bestond uit een mix van mineralen en eiwit, hars of olie. Er werden oosterse motieven (verspreid door de kruisvaarders) en plant- en bloemmotieven gebruikt. Ook in bedehuizen of woonruimtes van welgestelden zijn muurschilderingen teruggevonden. Dit werd voornamelijk geschilderd met behulp van pigmenten en bindmiddelen.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Muurschilderingen in de kerken

Een van de plekken waar veel muurschilderingen te vinden waren, was de kerk. Paus Gregorius de Grote schreef in 599 een brief: bij het maken van muurschilderingen moest er gedacht worden aan de mensen ‘die geen letters kunnen lezen’, de overgrote meerderheid van de bevolking. In een latere brief voegde hij nog toe dat lezende mensen genoegen scheppen in het lezen en niet-lezende mensen dus genoegen moeten kunnen scheppen in het kijken naar de muurschilderingen. Zijn collega, paus Gregorius II, was het hiermee eens en verwees naar het feit dat mensen de muurschilderingen kunnen aanraken en zo kleine kinderen, jonge mensen of mensen uit het buitenland met God in aanraking te laten komen.

De middeleeuwse kerken werden daarom volop beschilderd, de grote kathedralen maar ook de kleine kerken. Vaak werden grote Bijbelse gebeurtenissen of de verhalen van het Evangelie afgebeeld. Ook was in elke kerk wel een afbeelding van de Dag des Oordeels te vinden, om de kerkgangers te herinneren aan de sterfelijkheid van de mens. Er waren niet alleen muurschilderingen in de kerk te vinden, maar ook volop houtsnijwerk, beeldhouwwerken en wandtapijten. De kerk was zodoende een bonte boel, tot de Reformatie (1517) hier een eind aan maakte en zowel katholieke als protestantse kerken wel twee keer nadachten of ze onder andere de muurschilderingen in de kerk wilden behouden. Ook de beeldenstorm (1566) zorgde voor vele vernielingen in de kerken.

Reformatie

Na de Reformatie voelde de Rooms-Katholieke Kerk zich (begrijpelijkerwijs) aangevallen en organiseerde ze het Concilie van Trente (1545-1563)., waar later de Contrareformatie uit zou voortvloeien. In dit concilie werden vele dingen besproken, waaronder het uiterlijk van de kerken. De katholieke leer moest worden gezuiverd en tijdens de 24e zitting van het concilie werd besloten dat de muren eveneens moesten worden gezuiverd door muurschilderingen over te kalken. Een bisschop diende zijn kerk te elk jaar te visiteren en als bepaalde beelden niet voldeden aan de dogmatische leer van de RKK, moest hij ingrijpen. Het duurde even voor dit besluit doordrong bij de kerk, wat ervoor zorgde dat de muurschilderingen pas in de 17e eeuw beetje bij beetje verdwenen.

Muurschilderingen verdwenen langzaam maar zeker

Dat er zo weinig muurschilderingen over zijn, komt dus grotendeels door deze tegenreactie van de katholieke kerken, maar er speelden ook andere factoren mee. Een muurschildering zit vanzelfsprekend op de muur, wat ervoor zorgt dat verbouwingen en vocht ook invloed hebben op de (kleuren van de) muur. Daarnaast is een muurschildering niet iets wat je even van de muur af kunt trekken en meenemen in een eventueel geval van brand, vandalisme of een natuurramp. Ook gaven de beeldenstormen in de 16e eeuw een flinke dreun tegen de muurschilderingen, letterlijk en figuurlijk. Muurschilderingen werden in de loop van de tijd dus steeds zeldzamer en op steeds meer plekken kwamen witte muren daarvoor in de plaats. Op schilderijen uit deze tijd zijn dan ook vaak interieurs met witte muren te zien. Het is echter niet alleen maar negatief dat veel muren zijn overgeschilderd of overgekalkt. Zonder een (witte) laag pleisterwerk over de muurschilderingen zouden veel versieringen of afbeeldingen naar alle waarschijnlijkheid niet meer bestaan, door de schade die licht en lucht kan toebrengen aan zo’n muurschildering.

Motieven van baksteen en sjabloonrandjes teruggevonden

Ook de rijke burgerij besteedde in de middeleeuwen aandacht aan muurschilderingen in het wooninterieur. Rijkdom mocht gezien worden en dit kwam onder andere tot uiting in de versierde muren. Naast oosterse motieven, die door de kruisvaarders werden verspreid, waren plant- en bloemmotieven behoorlijk populair. Er zijn ook restanten van pleisterlagen over decoratieve motieven zoals baksteenimitaties en sjabloonrandjes teruggevonden op de muren in 14e en 15e-eeuwse huizen.

In 2020 werd in ’s Hertogenbosch nog een laatmiddeleeuwse muurschildering op zolder gevonden, op de muur tussen het voor- en achterhuis. De schildering stelt een rood gordijn voor, dat is opgehangen aan een zwarte roede met een krullend touw. Op deze manier kreeg de kamer een rijkere uitstraling, zonder dat het veel geld kostte. Waarschijnlijk was dit de slaapkamer, wat overigens een vrij zeldzame plaats is om een muurschildering aan te treffen. Tot nu toe waren vrijwel alle laatmiddeleeuwse muurschilderingen op de begane grond of eerste verdieping aangetroffen, omdat dat de belangrijkste kamers van het huis waren, waar het ‘gordijn’ ook door meerdere mensen gezien kon worden.

Ook wandtapijten aan de muur

De muurschilderingen waren niet de enige versieringen op de middeleeuwse muren. Ook stukken stof speelden een grote rol in het middeleeuwse wooninterieur, mede om tocht tegen te houden. In de huizen van de rijken hingen er vaak dikke wandtapijten op de muren, wat niet alleen praktisch was als extra isolatie, maar ook decoratief. Naast wandtapijten die de warmte binnen de muren moest houden, werd in rijke huishoudens zoals kastelen ook wel de huid van een wild zwijn aan de muur gehangen, waar houten panelen overheen werden gehangen. Deze houten panelen (en soms perkament) hielden de warmte goed vast.

Muurschilderingen in het hier en nu

Een voorbeeld van een muurschildering die we nu nog kunnen zien, bevindt zich in de Hengelose Remigiuskerk in Gelderland. Deze oude, goed bewaarde muurschilderingen zijn waarschijnlijk in het begin van de 15e eeuw geschilderd door een monnik uit het Klooster Bethlehem in Doetinchem. Hier is tijdens de Reformatie overheen geschilderd, maar ook nadat de schilderingen in het begin van de 20e eeuw ontdekt werden. In 1930 werden de schilderingen weer blootgelegd.