Op de bres voor oude ambachten
In veel gevallen is al niet eens meer de kennis te achterhalen die nodig is om het ambacht uit te oefenen
Aldus Ineke Strouken, directeur van het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed (VIE). Zij deed deze uitspraak in verband met de dreigende teloorgang van veel oude ambachten, die het noodzakelijk maakt in te grijpen en ze op de nationale lijst van immaterieel cultureel erfgoed te zetten. Een fraai voorbeeld van een nagenoeg vergeten vakmanschap is het ambacht van het speculaasplank snijden.
Eeuwenlang werd speculaas met behulp van koekplanken gemaakt. De eerste koekplanken, ook wel ‘prenten’ genoemd, stammen vermoedelijk uit de vroege middeleeuwen. De taferelen op de speculaaskoeken vormden veelal een weergave van het alledaagse leven, waarbij symbolische, religieuze of politieke verwijzingen niet werden geschuwd.
Hoogstwaarschijnlijk is het woord ‘speculaas’ afgeleid van deze koekplanken. In het Latijn betekent speculum namelijk spiegel of spiegelbeeld; immers, de prent op de koekplank, die fungeerde als mal voor de speculaaskoek, vormde logischerwijs het spiegelbeeld van de afbeelding die uiteindelijk op de lekkernij te zien was. De koekplanken zelf werden meestal vervaardigd uit vruchtbomenhout. Het snijden daarvan werd soms gedaan door de speculaasbakkers zelf, maar er waren ook vele rondtrekkende ‘modelmakers’ en ‘vormsnijders’ die zich louter toelegden op het snijproces om zo hun dagelijkse kost te verdienen.
Het ambacht kende zijn hoogtijdagen in de 17e en 18e eeuw, maar kwam door de 19e-eeuwse industrialisatie en technologische vooruitgang net als veel andere ambachten in zwaar weer terecht. De vervaardiging van speculaas werd gemechaniseerd door de introductie van stalen walsen, wat onder meer tot gevolg had dat het traditionele recept ietwat aangepast moest worden omdat het oude deeg te stug was voor de machines.
Slechts enkele fanatiekelingen wagen zich tegenwoordig nog aan dit vakmanschap, waardoor de nog bestaande speculaasplanken vrijwel alleen nog bij folkloristische evenementen tevoorschijn worden getoverd. Speculaasplank snijden is nu één van de zeventig ambachten die het VIE op de lijst van immaterieel cultureel erfgoed wil plaatsen, net als bijvoorbeeld beenbewerken. Het VIE wordt gesteund door het Fonds voor Cultuurparticipatie, dat 800.000 euro beschikbaar heeft gesteld om oude ambachten levendig te houden, maar vooral ook om vakkennis niet voorgoed verloren te laten gaan.
