Pauselijke namen door de eeuwen heen

De kersverse paus Franciscus is niet alleen de eerste paus in 1272 jaar van niet-Europese afkomst, maar ook de eerste bekleder van de Heilige Stoel sinds paus Lando (913-914) die een nieuwe, unieke naam heeft gekozen. Welke eeuwenlange traditie gaat er eigenlijk schuil achter de pauselijke namen die kardinalen na hun verkiezing aannemen?

In de eerste eeuwen na Christus was het gebruikelijk dat de ‘eerste bisschop van Rome’, zoals het ambt tot het pontificaat van Siricius (384-399) nog heette, gewoon zijn doopnaam behield. De eerste paus die er voor koos zijn naam te veranderen was paus Johannes II (533-535). Hij heette eigenlijk Mercurius, maar voor een kerkelijk leider was dit een ongelukkige naam omdat Mercurius verwees naar de ‘heidense’ Romeinse god van de handel. Als blijk van waardering voor paus Johannes I (523-526) en vanwege de betekenis van diens naam (‘God is genadig’) besloot Mercurius zichzelf Johannes II te noemen.

Unieke namen

Het duurde nog een aantal eeuwen voordat het gebruikelijk werd dat pausen een nieuwe naam voor zichzelf kozen. Zo kwamen tot de 10e eeuw ook nog ongebruikelijke namen zoals Marinus en Agapitus voor. Er zijn verscheidene pausen die de geschiedenisboeken zijn ingegaan met een unieke naam, zoals de opvolger van Petrus, Linus, maar ook Telesforus, Evaristus, Soter, Eutychianus en Cajus. Paus Lando, van wie zijn echte naam merkwaardig genoeg niet bekend is, gold tot de huidige paus Franciscus als de laatste paus die een naam koos die geen van zijn voorgangers had aangenomen.

Taboe op Petrus

Tot de 10e eeuw vond alleen in het geval dat een doopnaam echt ongepast was, zoals in het geval van Mercurius, een naamswijziging plaats. Hoewel het niet ongebruikelijk was dat pausen daarbij de naam van een apostel overnamen, was één naam uit den boze, namelijk Petrus. Dit was uit respect voor de ‘sleutelbewaarder’, maar had tevens te maken met een legende dat de keuze voor deze naam het einde van de geschiedenis der pausen in zou luiden. Vandaar dat kardinaal Petrus na zijn aanstelling als paus in 983 maar gauw koos voor het veilige Johannes XIV.

Paus Adrianus VI

Vanaf de benoeming van kardinaal Bruno van Karinthië in 996, die vervolgens drie jaar lang als Gregorius V leiding gaf aan de katholieke kerk, werd een nieuwe naamkeuze de standaard. Wel waren er nog enkele uitzonderingen. Zo behield de enige Nederlandse paus die ooit in Rome zetelde min of meer zijn eigen naam: Adriaan Floriszoon Boeyens werd paus Adrianus VI (1522-1523).

'Johannes'

Onder de 266 pausen is Johannes de meest voorkomende naam. Hoewel de laatste paus die zo heette Johannes XXIII was, zijn er maar 21 rechtmatige pausen geweest die deze naam droegen. Allereerst was paus Johannes XVI (997-998) namelijk één van de 39 ‘tegenpausen’ die de geschiedenis van de katholieke kerk rijk is, waardoor hij uiteindelijk niet is opgenomen in de officiële lijst van erkende pausen. Daarnaast heeft er nooit een paus Johannes XX bestaan. Vanwege onoplettendheid of verwarring na het conclaaf in 1276 noemde kardinaal Pietro Juliani zichzelf Johannes XXI, terwijl zijn voorgaande naamgenoot toch echt pas ‘de negentiende’ Johannes was.

Veelvoorkomende namen

Naast Johannes is Gregorius een populaire naam die inmiddels zestien keer is voorgekomen en zoiets als ‘de waakzame’ betekent. Ook voor Benedictus, ‘de gezegende’, staat de teller dankzij de afgetreden Joseph Ratzinger op zestien. Verder waren Clemens (14), Leo (13), Innocentius (13) en Pius (12) veelvoorkomend. In 1978 had Johannes Paulus I een primeur: hij was de eerste paus in de geschiedenis die twee al eerder gebruikte namen combineerde. Omdat het al 1100 jaar geleden was dat een paus voor een volledig nieuwe naam koos, kwam op 13 maart 2013 de keuze voor ‘Franciscus’ door Bergoglio voor de katholieke gemeenschap toch een beetje uit de lucht vallen.