Republikeinen in Nederland

Al sinds Nederland in 1813 een monarchie werd, zijn er mensen die de vorsten willen afschaffen. Zoals de republikeinen die tijdens koningsdag 2022 het koningshuis willen gaan ‘uitzwaaien’.

Veel mensen zullen bij het woord ‘Republikeinen’ misschien denken aan een van de twee grote politieke partijen uit de Verenigde Staten. In Nederland zijn er ook republikeinen, maar die hebben een hele andere agenda dan haar conservatieve Amerikaanse naamgenoten, namelijk de afschaffing van het Nederlandse koningshuis. Nederland moet volgens hen weer een republiek worden, net zoals het was tussen 1588 en 1795.

Republiek der Verenigde Nederlanden

De Republiek der Verenigde Nederlanden werd uitgeroepen in 1588, aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog. Daarvoor viel het gebied dat wij nu Nederland en België noemen onder de koning van Spanje. Toen de Noordelijke Nederlanden zich vrijvochten, hadden ze geen koning meer. Het lukte niet om een adellijke opvolger te vinden die naar ieders tevredenheid functioneerde en zodoende werden de Noordelijke Nederlanden een republiek, wat redelijk uniek was voor die tijd. Elk van de zeven provincies kon afgevaardigden sturen naar de Staten-Generaal waar belangrijke besluiten werden genomen. In de praktijk had Noord-Holland echter de meeste invloed, omdat die het meeste bijdroegen aan de begroting. De belangrijkste afgevaardigde van Noord-Holland stond aan het hoofd van Staten-Generaal en werd de raadpensionaris genoemd. Het was een staatsvorm waarin ‘regenten’ de macht hadden. Dat waren burgers, maar wel vaak uit machtige en rijke families, die soms dynastieke trekjes.

Al snel ontstonden er wel spanningen tussen de ‘staatsgezinde’ of ‘Loevesteiners’ en de ‘orangisten’. De Loevesteiners vonden dat de Republiek geleid moest worden door de regenten. Daartegenover stonden ‘orangistische’ facties die de familie Oranje-Nassau een grotere rol wilden geven. Deze afstammelingen van Willem van Oranje hadden vooraanstaande functies in de Republiek verworven zoals stadhouder en legeraanvoerder en wilden hun macht graag verder uitbreiden, bijvoorbeeld door het stadshouderschap erfelijk te maken. De machtsstrijd over de positie van de Oranjes leidde tot twee Stadhouderloze Tijdperken in de 17e en 18e eeuw, waarin vijf van de zeven provincies geen stadhouder meer hadden.

Patriotten

Het was tevergeefs: de Oranjes versterkten hun positie verder en wisten het stadhouderschap erfelijk te maken. Zo kon het gebeuren dat Willem V in 1751 op driejarige leeftijd ‘erfstadhouder’ werd van de Republiek. Omdat iedereen wel begreep dat je staatszaken niet kon overlaten aan een peuter, regeerde zijn moeder Anna van Hannover voor hem. Toen Willem V volwassen werd bleek dat je staatszaken ook niet aan sommige volwassenen kon overlaten. De stadhouder had grote interesse in de kunst en natuur, maar weinig in politiek, wat toch wel een vereiste was voor zijn baan. De regenten om hem heen grepen zijn desinteresse en besluiteloosheid aan om het oligopolie die zich gevormd had in de Republiek, en waar zij baat bij hadden, in stand te houden.

Een groep burgers die zich de ‘patriotten’ noemden waren hier zeer ontevreden over. Dit werd nog eens versterkt doordat de economie er zeer slecht voor stond door de Vierde Engels-Nederlandse oorlog (1780-1784). De patriotten wilden een ‘echte’ republiek voor en door de burgers, en voor veel van hen betekende dit een democratisch bestuur. Op veel plekken in het land werden zogenaamde ‘vrijkorpsen’ gevormd van burgers die samen oefenden om te vechten. In het pamflet ‘Aan het Volk van Nederland’ uit 1781 werd felle kritiek geuit op stadhouder Willem V, die alleen zijn eigenbelang zou dienen en niet die van het volk. Hoe kon het ook anders: hij was niet gekozen.

De patriotten hadden succes in de politiek en wisten de macht te grijpen in verschillende provincies in het westen van het land. Willem V en zijn familie verhuisden voor hun veiligheid naar Nijmegen, buiten bereik van de mensen die hen weg willen hebben. Wanneer Willems vrouw Wilhelmina van Pruissen in 1787 wordt aangehouden en vastgehouden door patriotten was dit een belediging die haar broer, de koning van Pruisen, niet onbestraft kon laten. Hij stuurde twintigduizend soldaten om de orde te herstellen. Het gezag van de stadhouder was hersteld – voor even.

Bataafse Republiek

Veel van de verdreven Patriotten weken uit naar Frankrijk. Daar zagen ze een aantal jaar later veel van hun ideeën terug in de Franse Revolutie. Tijdens deze chaotische periode wisselde Frankrijk meerdere keren van regering, maar onder leiding van het Directoire-regime vonden ze in 1795 de tijd om de Republiek onder de voet te lopen. Willem V wist dat dit geen goed nieuws voor hem was en vluchtte me zijn familie naar Engeland. Met de Fransen kwamen ook de eerder verbannen patriotten terug. De Fransen en patriotten stichtten de Bataafse Republiek, een vazalstaat waar de Fransen in de praktijk de baas waren.

Het vormen van een nieuw bestuur ging niet makkelijk. De Staten-Generaal werd vervangen door een democratisch gekozen Nationale Vergadering die een nieuwe grondwet moest gaan opstellen en invoeren. Als ze het hier niet over eens worden vindt in 1798 een staatsgreep plaats van een deel van de patriotten die een zogenaamd Uitvoerend Bestuur oprichten. De nieuwe wetten zijn gebaseerd op de idealen van de Franse revolutie en zorgen ervoor dat alle burgers gelijk worden voor de wet. Eerder konden alleen calvinisten voor de overheid werken, maar nu ook mensen van andere geloven. In 1801 komt het land onder het Staatsbewind dat veel autoritairder optreedt en zich weinig aantrekt van het gekozen parlement.

Koninkrijk Holland

In 1806 veranderde dit en kreeg het gebied dat nu Nederland is voor het eerst in eeuwen weer een koning. De Fransen riepen het Koninkrijk Holland uit onder leiding van koning Lodewijk Napoleon, de broer van keizer Napoleon, die inmiddels alleenheerser was in Frankrijk. Ook werd het Franse wetboek ingevoerd. Hoewel de bevolking eerst niet op een buitenlandse vorst zit te wachten, maakt Lodewijk Napoleon zich al snel geliefd. Dit doet hij bijvoorbeeld door Nederlands te leren, betrokkenheid te tonen bij rampen en bevelen van zijn broer te negeren als die slecht waren voor zijn koninkrijk. Dat gedrag was ook de reden dat Napoleon hem in 1810 de laan uit stuurde en Nederland eindelijk officieel inlijfde bij Frankrijk.

Koning Willem I

De eerste echte Nederlandse vorst kwam pas nadat Napoleon verslagen was bij Leipzig, toen de zoon van Willem V zich in 1813 liet uitroepen tot de Soevereine vorst der Nederlanden. De officiële titel van koning Willem I kon hij zich in 1815 aanmeten, toen de geallieerden tijdens het Congres van Wenen ook het huidige België aan zijn nieuwe ‘Koninkrijk der Verenigde Nederlanden’ toevoegden.

Willem I regeerde als een verlicht despoot en maakte zich daarmee niet populair. Vooral de dure oorlog met België vanaf 1830 betekende een klap voor zijn reputatie. Na de uiteindelijke erkenning van België in 1840 en een grondwetswijziging die zijn macht beperkte trad hij af ten gunste van zijn zoon, nu koning Willem II. Dit was de vorst die in 1948 zou instemmen met de grondwetswijziging van Thorbecke die zijn macht erg beperkte. Nederland was voortaan een constitutionele monarchie, waarin wetten werden gemaakt door de Eerste en Tweede Kamer maar nog wel ondertekend moesten worden door de vorst. Ook hield de koning een functie bij het formeren van het kabinet.

Kritiek op koning Willem III oftewel Koning Gorilla

Socialisten en gorilla’s

Koning Willem III, die regeerde van 1849 tot 1890, had grote moeite met de beperking van de vorstelijke macht waarmee zijn vader had ingestemd. Zijn ongelikte en autoritaire gedrag, zoals zijn buitenechtelijke affaires en vijandige houding tegenover Thorbecke, was olie op het vuur voor het republicanisme dat aan het einde van de 19e en begin van de 20e eeuw vooral uit de socialistische hoek kwam. Zij zagen het koningshuis als het symbool van de maatschappelijke structuren die rijken rijk en de arbeiders arm hielden en wilden daarom dat Nederland een republiek zou worden. Dit idee werd ook kort besproken door andere partijen toen het erop leek dat koningin Wilhelmina kinderloos zou te blijven. Hierdoor dreigde de troon in Duitse handen te vallen. Deze speculatie stopte echter toen prinses Juliana werd geboren.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Particulier protest

In de jaren 1930 paste de belangrijkste sociaaldemocratische partijen hun standpunt over de monarchie aan in een poging om geaccepteerder te worden en mee te kunnen regeren. Tijdens en na de Tweede Wereldoorlog schaarde de politiek zich achter het koningshuis als symbool van een vrij en verenigd Nederland. De afschaffing van de monarchie is sindsdien over het algemeen geen belangrijk onderwerp meer in de politiek. Dat wil niet zeggen dat het republicanisme helemaal verdween. Want naoorlogse kabinetten hadden de handen vol om de impact van schandalen zoals de Lockheed-affaire op de reputatie het koningshuis te beperken. En hoewel dat redelijk lukte veroorzaakten die toch een negatievere houding tegenover het koningshuis. Dit gold ook voor de verloving en huwelijk van prinses Beatrix in 1965 met de Duitser Claus Georg von Amsberg.

In de tweede helft vande 20e eeuw zijn meerdere republikeinse partijen en bewegingen opgericht, die over het algemeen weinig succes hadden. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de provo’s die protesteerden tijdens het huwelijk van Beatrix en Claus, of het Republikeins genootschap dat in 1998 werd opgericht. Discussies binnen bestaande politieke partijen over de staatsvorm eindigden zelden in een ondubbelzinnige verwerping van de monarchie. Van de huidige partijen in de Tweede kamer zijn alleen de SP, GroenLinks en Bij1 voor van een republiek. Net als in de 19e eeuw komt de felste kritiek de monarchie dus vanuit de linkerkant van het politieke spectrum.

Hoewel de monarchie dus is blijven bestaan, is de rol van de koning wel steeds ceremoniëler geworden. Sinds 2012 is de vorst bijvoorbeeld niet meer betrokken bij de formatie. Er zijn echter mensen die vinden dat deze langzame afname van de macht van de Nederlandse vorst niet ver genoeg gaat. Particuliere republikeinse organisaties zoals Republiek, de opvolger van het Republikeins genootschap, voeren nog steeds acties voor het veranderen van de staatsvorm. De eerdergenoemde protesten tijdens koningsdag maken hier deel van uit. Opiniepeilingen laten zien dat de steun voor de monarchie afneemt en die voor een republiek toeneemt, maar dat een meerderheid van ongeveer 60% van de Nederlanders nog steeds achter het koningshuis staat.

De populariteit van het koningshuis is met de opkomst van sociale media steeds meer af gaan hangen van het laaste nieuws en vooral de laatste schandalen rondom de vorst en zijn familie. Willlem-Alexander had bij zijn aantreden als koning bijvoorbeeld 80% vertouwen onder de Nederlandse bevolking, maar sinds de coronatijd is dat snel afgenomen. Hij zou te weinig zichtbaar zijn geweest tijdens het begin van de crisis, en ook zijn families vakantie naar Griekenland en een verjaardagsfeest met te veel bezoekers van zijn dochter prinses Amalia worden het koningshuis aangerekent. In april 2022 was het vertrouwen in hem gedaald naar 54%. Ook is er steeds meer discussie over de luxe levensstijl van het koningshuis, die ver afstaat van de meeste mensen in Nederland.