Wilhelmina aangehouden bij Goejanverwellesluis: Oranje versus de Patriotten

Op 28 juni 1787 was het kleine gehuchtje Goejanverwellesluis in rep en roer. Patriotten uit Gouda hielden een stoet koetsen staande en dwongen de inzittenden uit te stappen. Dat waren niemand minder dan prinses Wilhelmina van Pruisen, de vrouw van stadhouder Willem V, en haar gevolg. Wat was hier aan de hand?

In de jaren 80 van de achttiende eeuw broeide het in de Republiek. Geïnspireerd door de Verlichting en de Amerikaanse Revolutie was een patriottenbeweging ontstaan, een politieke beweging die democratische hervormingen eiste en al snel veel aanhangers verkreeg. Daartegenover stonden behoudende bewegingen, die de macht van de stadhouder in stand wilden houden, ook wel de orangisten of prinsgezinden genoemd. Beide bewegingen waren uiteraard gevarieerder dan alleen een standpunt voor- of tegen de stadhouderlijke macht, maar doordat de politieke strijd razendsnel polariseerde, werd de machtsstructuur van de Republiek der Nederlanden het belangrijkste onderwerp van discussie – en conflict. In die politieke strijd begonnen groepen patriotten zich -deels naar Amerikaans republikeins voorbeeld- te organiseren in bewapende vrijkorpsen. Het doel van vrijkorpsen was niet zomaar een gewapende strijd. Er binnen de korpsen net zo veel gedebatteerd en gefilosofeerd als gemarcheerd. De vrijkorpsen, ook bekend als exercitiegenootschappen, waren vooral bewegingen van patriotten die de republikeinse gedachte omarmden dat je als burger ook bereid moet zijn om gewapend voor je eigen huis en haard op te komen. Toch groeiden de vrijkorpsen en exercitiegenootschappen uit tot een militaire macht waarmee rekening gehouden moest worden.

Afnemende macht van de stadhouder

Terwijl de polarisatie toenam, kalfde de macht van de stadhouder af. In Den Haag besloot de provinciale staten van Holland de stadhouder het commando over de troepen van het gewest te ontzeggen. Daarmee was de stadhouder zijn belangrijkste functie kwijt, wat er weer voor zorgde dat hij ook een groot deel van zijn legitimiteit als stadhouder ook kwijtraakte. Kort na dit besluit vluchtte hij naar Nijmegen, waar hij in feite in ballingschap ging. Overal in de Republiek braken rellen uit tussen Oranjegezinden en Patriotten. Die rellen hadden vaak al het karakter van kleine veldslagen. De Republiek stond op de rand van een burgeroorlog.

Was stadhouder Willem V echt zo besluiteloos? In Geschiedenis Magazine 8 van 2021 kijkt Edwina Hagen kritisch naar de Willems reputatie als de slechtste stadhouder van de Republiek.

Vanuit Nijmegen was de stadhouder nog minder bij machte om hier iets tegen te doen. Ver verwijderd van de Staten-Generaal had Willem V nóg minder invloed, maar ook zijn besluiteloosheid deed weinig goed. Hij wilde niks veranderen. Hij deed geen toezeggingen aan de patriotten, maar deed ook geen ingrepen die zijn eigen positie konden verbeteren.

Maar niet overal waaiden revolutionaire winden. In Den Haag zelf was de orangistische beweging nog altijd sterk. In de ogen van sommigen zelfs sterk genoeg om een opstand tegen de patriotten te ontketenen. Zo’n opstand zou het tij kunnen doen keren en daarmee zou de patriottistische wind in de Republiek wellicht weer snel gaan liggen. Er was alleen iemand nodig om die opstand te ontketenen. En toen gebeurde er iets dat vriend en vijand verraste. Prinses Wilhelmina van Pruisen, vrouw van de stadhouder, greep in en trok naar Den Haag.

Aanhouding bij Goejanverwelle

In de vroege morgen van 28 juni 1787 vertrok de prinses vanuit Nijmegen met als doel om diezelfde avond in Den Haag aan te komen. Om de reis snel te laten verlopen, werden bodes vooruitgestuurd die in Oranjegezinde plaatsen verse paarden zouden klaarzetten, die de vermoeide paarden voor de koetsen konden vervangen. En dat zorgde voor problemen. Voor de stoet koetsen waren niet minder dan vijftien paarden nodig. De bestelling van zo’n enorm aantal paarden, maakte op de plekken waar de stoet van paarden zou wisselen meteen duidelijk dat er hier een groots, zo niet koninklijk, gezelschap zou passeren. 

Of het door verraad kwam, of doordat de bestelling van zoveel paarden simpelweg ongewoon groot was is niet duidelijk, maar in ieder geval bereikte het bericht, dat er een groot gezelschap in aantocht was ook het vrijkorps van Gouda. Onder leiding van Cornelis de Lange van Wijngaarden gingen de Goudse patriotten het gezelschap tegemoet. Tussen Schoonhoven en Haastrecht, bij het gehuchtje Bonrepas aan de rivier de Vlist, onderschepten ze de koetsen van de prinses en dirigeerden de stoet naar het gehucht Goejanverwelle, waar de prinses werd ondergebracht in een boerderij. Daar wachtten de leden van het vrijkorps op versterkingen – en op advies. Want het was duidelijk dat De Lange van Wijngaarden en zijn mannen zich nu in het centrum van alle politieke spanningen van de Republiek bevonden.

Vernedering voor de prinses

Naar eigen zeggen bejegenden de patriotten de prinses met alle égards. Er werd vanuit Woerden een formeel onderhandelingscomité naar Goejanverwelle gestuurd om officiele onderhandelingen met de prinses aan te gaan. Hoewel het comité uiterst beleefd was tegen de prinses, zouden de leden toch vrijwel alle hoffelijke etiquette hebben geschonden, al was het maar doordat zij zomaar aanschoven bij de maaltijd. Volgens sommige, meer propagandistische, verhalen zou de prinses echter behoorlijk zijn geschoffeerd. De prinses zou continue door met getrokken sabel zijn bewaakt, zelfs toen zij naar het toilet moest. Dit was natuurlijk ongehoord in de hoge koninklijke kringen waar de prinses vandaan kwam. Volgens een Goudse variant van het verhaal kreeg de prinses ook geen zitplaats aangeboden en moest ze maar plaatsnemen op een stapel (Goudse) kazen. Al met al een totale vernedering voor de prinses, die als telg van een van Europa’s belangrijkste vorstenhuizen normaliter op een koninklijke behandeling kon rekenen.

Na uren wachten, onderhandelen en onderling overleg tussen verschillende vrijkorpsen uit de omgeving werd de beslissing genomen dat de prinses niet verder mocht reizen. Al was het maar omdat het nieuws over de aanhouding zich razendsnel verspreid had en er vanuit Gouda en Woerden niet alleen patriotten richting Goejanverwelle trokken, maar ook woedende menigtes Oranjegezinden. Het vrijkorps grendelde alle wegen hermetisch af en voor Wilhelmina van Pruisen zat er niks anders op dan zich naar Schoonhoven te laten escorteren waarna het gezelschap de volgende dag terug naar Nijmegen ging. 

Overwinning voor de Patriotten?

De patriotten hadden daarmee een ogenschijnlijke overwinning behaald. Ze hadden voorkomen dat Wilhelmina van Pruisen de stadhouderlijke macht in Den Haag kon herstellen, al waren ze er niet gerust op dat de stadhouder of zijn vrouw niet nog eens een poging zouden doen om Den Haag te bereiken. Hierom werden er op veel plekken tussen Nijmegen en Den Haag controles opgezet door de vrijkorpsen. Echter, de patriotten hadden geen rekening gehouden met de invloed en de familiebanden van de prinses. Wilhelmina van Pruisen was de zus van Frederik Willem II van Pruisen die een jaar eerder koning was geworden. Kort na de gebeurtenissen bij Goejanverwellesluis ontving hij van zijn zus een persoonlijk relaas van de aanhouding en interpreteerde dat als een persoonlijke belediging aan het adres van het hele geslacht Hohenzollern. Dat kon een van de machtigste koningen van Europa niet zomaar over zijn kant laten gaan.

Pruisische inval

In september zond hij een ultimatum aan de Staten van Holland, waarin hij de Staten namens zijn zus verzocht degenen die verantwoordelijk waren voor de vernedering van de prinses, te straffen. Het ultimatum werd niet beantwoord en dus gingen de Pruisen over tot aanval. Twintigduizend troepen trokken de Republiek binnen, waar ze werden aangevuld met troepen die loyaal waren aan de stadhouder. Hoewel de patriotten op papier een aanzienlijke strijdmacht hadden, lukte het niet een eenheid te vormen die de inval kon weerstaan. Het verzet viel uiteen en het patriottistische bolwerk Utrecht viel zelfs zonder slag of stoot. Afgezien van een enkele schermutseling trokken de Pruisen zonder weerstand op naar Den Haag en Amsterdam, met plunderende oranjegezinden in hun kielzog. Na die inval vluchtten veel patriotten naar het buitenland. Een tijdlang was de macht van Willem V hersteld. Al kwam zijn imago er nooit meer helemaal bovenop.

Bronnen

• A. Wilschut: Goejanverwellesluis: de strijd tussen patriotten en prinsgezinden, 1780-1787 (2000)
• M. Couwenbergh: Het Gouda Boek, (2012) 
• H. Blom, E. Lamberts: Geschiedenis van de Nederlanden, (2014) 
• A. Meddens-van Borselen, "Ik zal dit in uwe ogen doen druipen" De aanhouding van Wilhelmina van Pruisen door de Commissie van Defensie te Woerden in 1787. Holland, p. 197-206 (1987) 
• RHC Rijnstreek en Lopikerwaard: Aanhouding bij Goejanverwellesluis
• Canon van Nederland: Patriotten houden Wilhelmina van Pruisen aan bij Goejanverwellesluis